در سال‌های اخیر، یکی از پدیده‌هایی که بیش از هر زمان دیگری در فضای کسب‌وکار مشاهده می‌شود، مهاجرت کارآفرینان است. اگر در سال‌های گذشته نگرانی اصلی معطوف به خروج نیروی کار ماهر و فرار مغزها بود، اکنون این پدیده ابعاد گسترده‌تری یافته و این کارآفرینان هستند که کسب‌وکار خود را به دلیل عوامل متعددی به خارج از کشور منتقل می‌کنند. این جابه‌جایی، زنگ خطری به‌مراتب جدی‌تر برای اقتصاد کشور است. زیرا خروج یک کارآفرین صرفا به معنای از دست رفتن یک فرد متخصص نیست، بلکه به منزله از بین رفتن یک بنگاه مولد، نابودی فرصت‌های شغلی تثبیت‌شده و توقف کامل چرخه سرمایه‌گذاری و نوآوری است.
این موج مهاجرت، حاصل انباشت مجموعه‌ای از موانع ساختاری و فرسایشی است که انگیزه برای ماندن و تولید را به کمترین سطح خود رسانده است. از یک سو، بوروکراسی فلج‌کننده، فرآیندهای پیچیده و بی‌پایان اخذ مجوز و سیل بخشنامه‌های خلق‌الساعه، هرگونه امکان برنامه‌ریزی بلندمدت را از فعالان اقتصادی سلب کرده است. از سوی دیگر، چالش‌های زیرساختی مانند قطعی‌های مکرر برق و گاز، در کنار بی‌ثباتی در مدیریت و حاکمیت اقتصاد رانتی، فضای رقابت سالم را از بین برده و احساس مفید بودن را که مهم‌ترین محرک روانی برای یک کارآفرین است، به‌صورت کلی نابود کرده است.
در کنار این موانع داخلی که به گفته کارشناسان سهم عمده‌ای در وضعیت فعلی دارند، محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی نیز مزید بر علت شده و دسترسی به بازارهای جهانی، فناوری‌های نوین و تبادلات مالی را تقریبا ناممکن کرده است. در چنین شرایطی، کارآفرینان که زمانی محرک اشتغال بودند، اکنون برای بقا، گریز از فرسودگی و یافتن آرامش روانی و امنیت سرمایه، به ترک وطن می‌اندیشند. در چنین شرایطی، این پرسش ایجاد می‌شود که راهکار جلوگیری از خروج کارآفرینان از کشور چیست؟
کارآفرینان در پیچ‌وخم بوروکراسی
عباس جبالبارزی، نایب‌رئیس کمیسیون صنعت اتاق بازرگانی ایران، درباره عوامل موثر بر مهاجرت کارآفرینان به سایر کشورها توضیح داد: اکثر کارآفرینان تلاش می‌کنند فعالیت اقتصادی خود را در داخل ایران ادامه دهند، اما شرایط موجود باعث شده بخشی از آنها کسب‌وکار خود را به کشورهای دیگر منتقل کنند. در حال حاضر، فضای کسب‌وکار در ایران نسبت به کشورهایی مانند ترکیه و امارات چندان مساعد نیست. برای نمونه، ایران در شاخص سهولت کسب‌وکار رتبه ۱۲۷ را دارد و به همین دلیل، کشورهایی همچون ترکیه، امارات و قطر شرایط به‌مراتب بهتری برای فعالیت اقتصادی کارآفرینان فراهم کردهاند.
او گفت: کارآفرینانی که برای توسعه فعالیت‌های اقتصادی خود به سایر کشورها مهاجرت می‌کنند، معمولا در داخل با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند. یکی از مهم‌ترین این مشکلات، فرآیند پیچیده و طولانی اخذ مجوز است. در برخی از کشورها، صدور مجوز معمولا بین ۱۰ تا ۱۵ روز زمان می‌برد. حتی در صورت وجود مسائل محیط‌زیستی، این فرآیند حداکثر ۴۵ روز طول می‌کشد، اما در ایران، روند اخذ مجوز بسیار زمان‌بر است و متقاضیان ناچارند به ده‌ها سازمان و نهاد مختلف مراجعه کنند. علاوه بر این، طی سال‌های اخیر تامین انرژی هم پایدار نبوده، زیرا واحدهای تولیدی در تابستان با محدودیت برق و در زمستان با محدودیت گاز مواجه می‌شوند. تحریم‌های بین‌المللی هم به عاملی جدی در مهاجرت کارآفرینان تبدیل شده‌اند، زیرا امکان گشایش اعتبار اسنادی وجود ندارد. همچنین مشکلات مربوط به بازگشت ارز، کمبود نیروی کار ماهر، چالش‌های تامین مالی و سایر موانع، سبب شده‌اند محیط کسب‌وکار در ایران جذابیت خود را از دست بدهد.
وی افزود: در نتیجه، کارآفرینی که توانایی مالی مناسبی دارد، ممکن است ترجیح دهد کسب‌وکار خود را به کشوری دیگر منتقل کند. هرچند ایران زمانی نیروی کار و انرژی ارزان‌تری داشت، اما اکنون انرژی با قیمت جهانی به واحدهای تولیدی عرضه می‌شود و از سوی دیگر، تامین پایدار آن نیز تضمین‌شده نیست.
جبالبارزی در پاسخ به این پرسش که مهاجرت کارآفرینان در کدام حوزه‌ها بیشتر مشاهده می‌شود، گفت: مهاجرت کارآفرینان در حوزه‌های دیجیتال، فناوری اطلاعات، برق و الکترونیک بیش از سایر بخش‌ها دیده می‌شود، اما این روند در صنایع کوچک و متوسط نیز به‌شدت قابل مشاهده است. حتی برخی از افرادی که تنها یک ایده پول‌ساز دارند، ترجیح می‌دهند فعالیت خود را در خارج از ایران آغاز کنند. نکته مهم آن است که تولید در بازار جهانی کاملا رقابتی است. مهاجرت به کشورهایی مانند ترکیه و امارات این فرصت را به تولیدکنندگان می‌دهد که به بازارهای بین‌المللی متصل شوند و ناگزیر کالاهایی با استانداردها و کیفیت رقابتی تولید کنند. فراهم شدن چنین بستری در ایران بسیار دشوار است و همین موضوع انگیزه مهاجرت را تقویت می‌کند.
نایب‌رئیس کمیسیون صنعت اتاق بازرگانی ایران درباره نقش مهاجرت کارآفرینان در نرخ اشتغال نیروی کار ماهر تصریح کرد: مهاجرت کارآفرینان بدون تردید بر افزایش نرخ بیکاری تاثیر می‌گذارد. بیکاری یکی از مهم‌ترین معضلات اجتماعی است و هر کارآفرین می‌تواند با ایجاد حتی یک شغل، به کاهش آن کمک کند. کوچک‌ترین کارگاه‌های تولیدی معمولا سه تا پنج نفر را به کار می‌گیرند. بنابراین، خروج هر کارآفرین از کشور به‌طور مستقیم در افزایش بیکاری اثرگذار است.
معنای حمایت از دید کارآفرینان
جبالبارزی درباره سیاست‌های حمایتی دولت برای جلوگیری از خروج‌کارآفرینان از کشور عنوان کرد: از نگاه کارآفرینان، «حمایت» زمانی معنا پیدا می‌کند که فضای کسب‌وکار به محیطی مساعد و قابل پیش‌بینی برای فعالیت اقتصادی تبدیل شود. بنابراین، لازم است شاخص‌هایی مانند تامین مالی، تامین انرژی، بهبود فرآیندهای اخذ مجوز، رفع بحران نیروی کار ماهر و سایر موانع ساختاری اصلاح شود. دولت و مجموعه حاکمیت نیز باید با استفاده از اختیارات خود برای بهبود محیط کسب‌وکار اقدام کنند. ابتدا باید تلاش شود کارآفرینان موجود در کشور حفظ شوند و سپس برای بازگشت کارآفرینانی که مهاجرت کردهاند برنامه‌ریزی شود.
بی‌ثباتی؛ قاتل انگیزه کارآفرینان
شاهین ظهوری، نایب‌رئیس کمیسیون کسب‌وکار‌های نوین و دانش‌بنیان اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به علت مهاجرت کارآفرینان در سال‌های اخیر توضیح داد: یکی از عوامل موثر بر جذب و تولید سرمایه، وجود امنیت است. در نبود امنیت اقتصادی، کارآفرینان انگیزه لازم برای توسعه کسب‌وکار خود را از دست می‌دهند. در کنار امنیت، عواملی مانند بی‌ثباتی در تصمیم‌گیری‌ها نیز نقش مهمی دارند. زیرا نبود تصمیم‌های شفاف و پایدار در حوزه کسب‌وکار موجب می‌شود برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت با خطا همراه شود. در نتیجه، کسب‌وکارها ناچارند بیشتر به برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت روی بیاورند، درحالی‌که یک کسب‌وکار برای ایجاد احساس امنیت و استمرار فعالیت، نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت است. از طرفی، بوروکراسی اداری پیچیده نیز در مهاجرت کارآفرینان نقش دارد. به‌عنوان مثال، سامانه‌های متعددی برای صدور انواع مجوزها ایجاد شده و به دلیل طولانی بودن این فرآیند، کارآفرینان مجبور می‌شوند برای دریافت مجوزهای خود به کارشناسان همان سامانه‌ها مراجعه کنند. در نهایت، زمانی که از نظر اقتصادی امنیت وجود نداشته باشد و در فرآیندهای اداری نیز ثبات و شفافیت کافی برقرار نباشد، کارآفرینان به‌تدریج دلسرد و ناچار به مهاجرت می‌شوند.
ظهوری با اشاره به حوزه‌هایی که بیشترین مهاجرت کارآفرینان در آنها مشاهده می‌شود، عنوان کرد: بیشترین خروج کارآفرینان در بخش‌هایی رخ می‌دهد که فراتر از تامین حداقل‌های معیشتی مردم فعالیت می‌کنند، به‌ویژه در حوزه‌های دانش‌بنیان و فعالیت‌های مبتنی بر نوآوری که به فضای باثبات، حمایت ساختاری و بازار رقابتی نیاز دارند. در مقابل، کارآفرینانی که در تامین مایحتاج روزمره مردم فعالیت می‌کنند، همچنان در کشور باقی مانده‌اند. زیرا باید حداقل‌های معیشت مردم تامین شود. با این حال، بعضی بنگاه‌های فعال در حوزه تامین حداقل نیازهای مردم نیز در مواردی با رانت‌های متعدد روبه‌رو هستند و از سوی دیگر، چالش‌هایی مانند تعهدات ارزی و نبود بازار آزاد برای صادرکنندگان فشار زیادی بر بخش‌های نوآور وارد می‌کند. این مسائل به افزایش مهاجرت کارآفرینان در بخش‌های پیشرفته‌تر دامن می‌زند.نایب‌رئیس کمیسیون کسب‌وکار‌های نوین و دانش‌بنیان اتاق بازرگانی ایران درباره نقش تحریم‌ها و محدودیت‌های ارزی در مهاجرت کارآفرینان تصریح کرد: تحریم‌ها و مشکلات ارزی بی‌تاثیر نیستند، اما آنچه نقش اصلی را ایفا می‌کند، مدیریت اقتصادی است. بازرگانان و تولیدکنندگان باید امکان فعالیت در یک بازار آزاد و شفاف را داشته باشند. هرچند تحریم‌ها ظالمانه‌اند، اما سهم آنها در وضعیت فعلی حدود ۳۰ درصد است و ۷۰ درصد مشکلات به خودتحریمی و سیاستگذاری‌های داخلی بازمی‌گردد.
او با اشاره به بحث بیکاری نیروی‌کار ماهر اظهار کرد: با مهاجرت هر کارآفرین، صدها فرصت شغلی از بین می‌رود. شاید ناترازی‌های اقتصادی با اصلاحات قابل حل باشد، اما ناترازی ناشی از مهاجرت نیروی کار و کارآفرینان ماهر جبران‌پذیر نیست. هنگامی که یک شرکت یا کسب‌وکار به خارج از کشور منتقل می‌شود، ده‌ها نیروی نخبه نیز همراه آن مهاجرت می‌کنند.
