افزایش شکاف بین عرضه و تقاضای برق

به گزارش رصد روز،  ۱۸ فروردین امسال خبری شوکه‌کننده در فضای رسانه‌ای مبنی بر انتشار جدول خاموشی‌ها برای بخش خانگی منتشر شد. در سال‌های گذشته قاعده این بود که جدول خاموشی تنها در تابستان و برای صنایع اطلاع‌رسانی می‌شد اما حال از ابتدای فروردین‌ماه، بخش خانگی نیز دچار قطعی برق شده است. طبق آمار شرکت مدیریت برق ایران (تصویر ۱)، میزان مصرف برق در ۶ اردیبهشت‌ماه سال جاری به بالای ۵۵ هزار مگاوات افزایش یافته و از ابتدای امسال تا‌کنون، از رکورد ۵۷.۳ هزار مگاوات نیز فراتر رفته است. در فروردین امسال، مصرف برق با رسیدن به عدد ۴۸ هزار مگاوات، باعث خاموشی بخش خانگی شد و حال با وجود فاصله زمانی زیاد تا آغاز تابستان، روند صعودی مصرف نگران‌کننده است. آمار‌ها نشان می‌دهد که مصرف برق ایران در دو ماه امسال نسبت به مدت مشابه سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ حدود ۴۰ الی ۵۰ درصد افزایش یافته که عدد قابل توجهی است. البته دلیل بخشی از آن، مربوط به شیوع کرونا در آن دوره و کاهش فعالیت برخی از بخش‌های تولیدی و خدماتی بوده اما درمجموع این جهش مصرف موضوعی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت.

افزایش ۱۰ درصدی مصرف برق
مرکز پژوهش‌های مجلس در تحلیل تراز برق در سال ۱۴۰۲ می‌نویسد: «در سال ۱۴۰۲ اگرچه ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها ۱.۷ درصد افزایش یافته اما رشد تقاضای برق در زمان پیک ۵.۸ درصد بوده و به همین دلیل ناترازی برق شدت گرفته است. صادرات برق نیز به‌رغم منافع اقتصادی و راهبردی آن، در سال ۱۴۰۲ سهم اندک یک درصد از تولید داشته است.»
براساس گزارش جدید وزارت نیرو، کل ظرفیت نصب شده نیروگاهی کشور تا پایان سال ۱۴۰۳ به ۹۴ هزار و ۵۷۹ مگاوات رسیده که حکایت از افزایش ۲۲۹۲ مگاواتی یا ۲.۴ درصدی تولید اسمی برق دارد. این در حالی است که داده‌های شرکت مدیریت شبکه برق ایران نشان می‌دهد میزان مصرف برق طی ۱۵ روز اخیر نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۳ (۲۵ فروردین تا ۹ اردیبهشت) افزایش نزدیک به ۵ هزار مگاواتی یا ۱۰ درصدی داشته است. بدین ترتیب، تداوم افزایش شکاف بین عرضه و تقاضای برق نشان می‌دهد که در تابستان امسال، احتمال افزایش خاموشی‌ها در بخش خانگی کاملاً محتمل است. برخی‌ها حتی با برآورد بدبینانه، از خاموشی ۴ ساعته در روز (روزی ۲ بار) خبر می‌دهند.
به هر حال، بحران خاموشی در حالی تعمیق می‌شود که براساس آمار مؤسسه EI، ایران با تولید ۳۸۳ تراوات ساعت در سال ۲۰۲۳، یازدهمین تولیدکننده بزرگ برق دنیاست و بیش از یک درصد از کل تولید برق سهم دارد. به بیان ساده، جایگاه ایران در تولید برق در بین سایر کشور‌ها، مطلوب است.

ناترازی برق ۱۵ تا ۱۷ هزار مگاوات 
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی میزان ناترازی برق در سال ۱۴۰۳ را ۱۵.۴ هزار مگاوات اعلام کرد در حالی که این رقم در سال ۱۴۰۱ کمتر از ۹.۷ هزار مگاوات بود؛ یعنی یک رشد ۶۰ درصدی در طول فقط ۲ سال. طبق محاسبات، خسارت ناترازی برق در سال گذشته حدود ۳ میلیارد دلار برآورد می‌شود؛ رقمی معادل یک ماه درآمد فروش نفت ایران.
در طرح دولت برای «بازتوزیع سهمیه انرژی» نیز وضعیت نگران‌کننده مصرف برق هشدار داده شده است. طبق این گزارش، حداکثر توان تولید برق کشور در ایام اوج حدود ۶۲ هزار مگاوات است اما رشد مصرف به گونه‌ای بوده است که برای پاسخ به آن باید حداکثر توان تولید به ۷۹ هزار مگاوات افزایش می‌یافت. بنابراین میزان ناترازی توان برق در تابستان سال گذشته به حدود ۱۷ هزار مگاوات خواهد رسید. برآورد می‌شود که در صورت تداوم وضعیت موجود میزان ناترازی طی ۵ سال آینده به بالای ۳۰ هزار مگاوات افزایش یابد که ریشه مشکل در مصرف غیربهینه است. طبق آمار در حالی که میانگین شاخص شدت انرژی در دنیا طی سه دهه گذشته ۳۷ درصد کاهش یافته اما شدت انرژی ایران در این بازه زمانی ۶۸ درصد افزایش یافته است!

تعرفۀ برق داخلی یک‌چهارم هزینۀ ریالی را پوشش می‌دهد
طبیعتا یکی از الزامات «کنترل مصرف برق» به انگیزه‌های قیمتی مصرف‌کننده برمی‌گردد که اکنون فاصله زیادی با هزینه ریالی تامین هر کیلووات‌ساعت برق دارد. طبق صورت مالی توانیر، میانگین قیمت برق فروخته شده به داخل کشور در سال ۱۴۰۲ معادل ۲۷۵ تومان به ازای هر کیلووات ساعت بوده است. بخش «تجاری» با تعرفه ۷۵۴ تومان و بخش «کشاورزی» با تعرفه ۴۴ تومان به ترتیب بیشترین و کمترین تعرفه برق در کشور را دارا هستند. قیمت هر کیلووات ساعت برق صادراتی ایران، ۳۲۲۸ تومان محاسبه می‌شود که بیش از ۱۱ برابر میانگین قیمت فروش داخلی و ۲۰ برابر قیمت برق خانگی است. نرخ رایج بازار فروش برق به مشترکان یعنی همان هزینه ریالی تامین هر کیلووات ساعت برق نیز معادل ۱۰۹۲.۵ تومان محاسبه شده درحالی که تعرفه برق خانگی ۱۶۱.۹ تومان است. اختلاف معنادار قیمت داخلی برق با هزینه ریالی تامین آن، نشان‌دهنده کاهش قیمت نسبی این حامل انرژی بوده و انگیزه‌ها برای بهینه‌سازی مصرف را از بین برده است.

رشد قارچ‌گونه نیروگاه‌های حرارتی بدون منابع گازی!
سبد غیرمتنوع تامین برق ایران نیز یکی دیگر از دلایل ناترازی برق در کشور است. در تصویر ۲، تغییرات این سبد در ایران و جهان از سال ۱۳۶۴ تا ۱۴۰۱ آورده شده است. طبق این تصویر، سهم گاز در سبد تولید برق ایران از ۳۵ درصد به ۸۶ درصد افزایش یافته است؛ درحالی که سهم گاز در سبد تامین برق دنیا از ۱۴ به ۲۳ درصد رشد را نشان می‌دهد.
همان‌طور که می‌بینید در سبد تامین برق ایران جایی برای نیروگاه‌های خورشیدی، بادی، هسته‌ای و زغال‌سوز نیست. به اعتقاد کارشناسان، ریشه اصلی اتکای حداکثری نیروگاه‌های ایران به گاز طبیعی، به قیمت این حامل انرژی برمی‌گردد که در رابطه مالی تهاتری با دولت، قیمت آن تقریبا به صورت رایگان محاسبه می‌شود. در شرایطی که قیمت گاز تقریبا صفر شود، طبیعتا سرمایه‌گذار به احداث نیروگاه حرارتی با هزینه ساخت کم و سوخت ارزان نسبت با سایر نیروگاه‌ها مثل نیروگاه‌های خورشیدی و بادی تشویق خواهد شد.

هدررفت ۱۰ میلیارد دلاری سوخت در نیروگاه‌های راندمان پایین
یکی دیگر از دلایل ناترازی برق، مربوط به راندمان پایین نیروگاه‌هاست که می‌تواند با مقدار فعلی دریافت سوخت، برق بیشتری تولید کند ولی نمی‌کند. طبق آمار BP، راندمان نیروگاه‌های ایران ۳۹.۱ درصد بوده درحالی که متوسط راندمان نیروگاه‌های دنیا ۴۸.۲ درصد است؛ بیش از ۹ درصد بیشتر از راندمان نیروگاه‌های ایران.
طبق محاسبات، اگر راندمان نیروگاه‌‌های ایران مطابق میانگین جهانی بود، سالانه در مصرف حدود ۱۸ میلیارد لیتر سوخت مایع صرفه‌جویی می‌شد که ارزش آن معادل ۱۰ میلیارد دلار در سال است. با این رقم می‌توان سالانه ۱۰ هزار مگاوات نیروگاه را تامین مالی و ظرف دو سال، ناترازی برق را رفع کرد.
اما چرا راندمان نیروگاه‌های ایران پایین است؟ پاسخ را باید در روابط مالی تهاتری با دولت جست‌وجو کرد که گردش مالی این واحدها را نابود کرده و آنها پولی برای سرمایه‌گذاری و افزایش راندمان ندارند و حتی بعضا هزینه‌های جاری خود را از طریق قاچاق بخشی از سوخت مایع دریافتی تامین می‌کنند!
البته هدررفت برق فقط در واحدهای نیروگاهی رقم نمی‌خورد بلکه در شبکه انتقال و توزیع برق نیز شاهد اتلاف هستیم. داوود منظور رئیس سابق سازمان برنامه‌و‌بودجه می‌گوید: «هم‌اکنون ۱۰ هزار مگاوات نیروگاه در کشور با قدمت ۵۰ساله فعال هستند که راندمان ۲۰ الی ۲۵ درصد دارند، درحالی که توربین کلاس F که مپنا در حال ساخت آن است می‌تواند راندمان نیروگاه‌ را تا ۵۸ درصد افزایش دهد. در انتقال و توزیع برق، درمجموع ۱۴ درصد از برق تولیدی توسط نیروگاه‌ها هدر می‌رود، چون شبکه‌های توزیع کشور نوسازی نشده‌اند و قدیمی هستند.»
در مجموع، رشد بی‌رویه مصرف برق، عدم تنوع‌سازی سبد تامین برق، راندمان پایین نیروگاه‌ها و اتلاف در شبکه انتقال و توزیع برق از جمله دلایل ناترازی برق در ایران است که تا فکری برای حل آنها با استفاده ترکیبی از راهکارهای قیمتی و غیرقیمتی نشود، روند فعلی با خسارت بیشتری ادامه خواهد یافت.»

برای عضویت در کانال رصد روز کلیک کنید