اندیشکده‌ها برای بودجه صف کشیده اند!
از ۳۱۲ اندیشکدۀ موجود در کشور حدود ۶۰ مورد از بودجۀ عمومی استفاده می‌کنند.
از ۳۱۲ اندیشکدۀ موجود در کشور حدود ۶۰ مورد از بودجۀ عمومی استفاده می‌کنند.
به گزارش رصد روز، یکی از ویژگی‌های مهم دنیای کنونی، پیچیده‌تر شدن فرایند سیاست‌گذاری در اثر سرعت تحولات و سرعت فناوری و در‌هم‌آمیختگی مسائل و چالش‌هاست. این پیچیدگی سبب شده بسیاری از دولت‌ها در حوزه سیاست‌گذاری به ابزار‌های متنوع‌تری متمسک شوند تا در تصمیم‌گیری و اجرا، میزان خطای کارکردی را کاهش دهند. در این راستا، بسیاری از دولت‌ها تلاش کرده‌اند از ظرفیت مراکز مطالعاتی و اتاق‌های فکر بهره ببرند. در ایران نیز در یک دهه اخیر تلاش‌های زیادی برای راه‌اندازی اندیشکده‌ها، پژوهشکده‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و تحقیقاتی شده است. «فرهیختگان» با بررسی داده‌های قانون بودجه سال ۱۴۰۳ و وب‌سایت جامعه اندیشکده‌ها، بدون در نظر گرفتن مراکز پژوهشی نظامی و پزشکی، به ۳۱۲ اندیشکده، پژوهشکده، پژوهشگاه و مراکز پژوهشی و تحقیقاتی رسید که در حال حاضر فعالند. بررسی داده‌های موجود در قانون بودجه ۱۴۰۳ نشان می‌دهد بدون در نظر گرفتن مراکز پژوهشی نظامی و پزشکی، بودجه این مراکز حدود ۱۳ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان بودجه و تعداد آن‌ها ۶۲ مرکز پژوهشی، مطالعاتی و تحقیقی است. اما در خارج از قانون بودجه نیز تعداد ۲۵۰ اندیشکده، مرکز پژوهشی و پژوهشگاه فقط در جامعه اندیشکده وجود دارد که گرچه نام این مراکز در قانون بودجه نیامده، اما طبیعتاً این مراکز نیز به طور غیرمستقیم با بودجه عمومی ادامه حیات می‌دهند. هرچند مرحله گذار کشور‌ها از مرحله در حال توسعه به توسعه‌یافته از مسیر تحقیق و پژوهش می‌گذرد و نمونه‌های موفقی مثل کره‌جنوبی، چین و… در این زمینه وجود دارد، اما با توجه به چالش‌های ماندگار در حوزه‌های مختلف و تعدد تصمیمات اشتباه در کشور، به نظر می‌رسد تعداد انبوه اندیشکده و مراکز پژوهشی در ایران، نتایج ملموسی در تصمیم‌گیری‌های کلان اقتصادی و اجتماعی به همراه نداشته است. بسیاری از این مراکز، اگرچه پژوهش‌هایی انجام می‌دهند، اما به دلیل محدود بودن دسترسی به نتایج آن‌ها یا درون‌گروهی بودن تحقیقات‌شان، تأثیر چندانی در فضای عمومی و اجرایی ندارند. چالشی که وجود دارد این است که اغلب این مراکز خود را در جایگاه قضاوت پژوهشگران قرار داده و به شکل‌های مختلف، ذهنیت مسئولان کشور را شکل می‌دهند، بدون آنکه این نظرات و تحلیل‌ها به صورت جامع و عینی از بیرون مورد ارزیابی قرار گیرد.
۳۱۲ اتاق فکر و این همه چالش تصمیم‌گیری!
بررسی‌ها نشان می‌دهد در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ تعداد ۷۷ مرکز تحقیقاتی، مطالعاتی و پژوهشی از دولت بودجه می‌گیرند که با خارج کردن مراکز پژوهشی نظامی و پزشکی، تعداد ۶۲ مرکز باقی می‌ماند. این ۶۲ مرکز تحقیقاتی، مطالعاتی و پژوهشی در سال ۱۴۰۳ چیزی در حدود ۱۳ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان بودجه از دولت دریافت می‌کنند. نکته قابل تأمل اینکه «فرهیختگان» در بودجه سال ۱۴۰۰ به نام و تعداد ۱۷۴ مرکز تحقیقاتی، مطالعاتی و پژوهشی با بودجه ۶ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومانی رسیده بود که ظاهراً در دو سال اخیر با عدم شفافیت یا خلاصه‌سازی بودجه، این تعداد با کاهش بیش از ۱۰۰ ردیف روبه‌رو شده است. پرواضح است که هیچ اندیشکده، پژوهشکده و پژوهشگاهی در دو سال اخیر تعطیل نشده و به‌رغم آنکه تعداد مراکز پژوهشی عنوان شده در ردیف بودجه کاهش یافته، اما در مجموع بودجه این بخش طی ۳ سال دو برابر شده است. نکته جالب‌توجه دیگر، تعداد بالای مراکز تحقیقاتی موازی و شبیه هم است که با بودجه‌های مختلف یک رسالت مشخص را دنبال می‌کنند. همچنین با اضافه کردن ۲۵۰ مرکز پژوهشی که خارج از بودجه نام آن‌ها آمده، تعداد اتاق فکر‌های کشور به ۳۱۲ مورد می‌رسد.
۲۵۰ اتاق فکر در خارج از بودجه دولت!
یک اتفاق قابل تأمل دیگر، انبوه اندیشکده‌ها و مراکز پژوهشی است که گرچه نامی از آن‌ها در قانون بودجه سالانه نیست، اما پرواضح است که این مراکز حتی یک روز هم بدون کمک‌های دولتی و بودجه عمومی نمی‌توانند ادامه حیات بدهند. طبق بررسی‌ها از وب‌سایت مرکز جامعه اندیشکده‌ها، در حال حاضر ۲۵۰ مرکز پژوهشی، اندیشکده و مرکز تحقیقاتی وجود دارد که هدف مؤسسان آن‌ها از ایجاد، بازی نقش اتاق فکری برای مؤسسه مادر بوده است.
بودجه ۷۶۰۰ میلیارد تومانی پژوهش در کشاورزی برای ۱۵ مرکز!
در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ یکی از بخش‌هایی که بیشترین بودجه برای تحقیقات این بخش اختصاص داده شده، بخش کشاورزی و منابع طبیعی است. براساس محاسبات «فرهیختگان» از ارقام بودجه، ۱۵ مرکز تحقیقاتی در حوزه کشاورزی و باغبانی و منابع طبیعی بودجه دریافت می‌کنند که مجموع بودجه این مراکز بالغ بر ۷ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان بوده است. سازمان تحقیقات، ترویج و آموزش کشاورزی، مؤسسه تحقیقاتی علوم شیلاتی کشور، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، مؤسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال، مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، مؤسسه تحقیقات علوم دامی، پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب، مؤسسه تحقیقاتی برنج کشور و پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ازجمله این مراکز تحقیقاتی‌اند. عدد کل بودجه تحقیقاتی بخش کشاورزی در سال ۱۴۰۰ حدود ۲ هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان بوده و تا امروز طبق بودجه ۱۴۰۳ به ۷ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان رسیده است که این عدد از افزایش ۳.۶ برابری طی سه سال حکایت دارد!
گرچه در همه کشور‌ها مراکز تحقیقاتی بخش کشاورزی، نظامی و پزشکی از اهمیت ویژه‌ای برای دولت‌ها برخوردارند، اما آنچه تاکنون در حوزه کشاورزی مشاهده می‌کنیم، عدم اثربخشی تحقیقات و پژوهش‌های وزارت جهاد کشاورزی در حوزه کشاورزی ایران است، به‌طوری که به اذعان بسیاری از مسئولان کشور، بخش کشاورزی ایران با کشاورزی مدرن دنیا در بهره‌وری آب، بهره‌وری تولید محصول، کاهش هدررفت آب، کاهش فسادپذیری محصولات تولیدی، مبارزه با آفات نباتی و… فاصله زیادی داشته و عجیب‌تر اینکه، فاصله کیفی کشاورزان نمونه ایران با سایر کشاورزان کشور نیز در کیفیت و کمیت تولید بسیار نجومی است.
اتاق فکر‌ها؛ مغز متفکر دولت‌های توسعه یافته
در کشور‌های صنعتی پیشرفته، سرمایه‌گذاری در حوزه تحقیق و توسعه (R&D) امری بدیهی و غیرقابل‌انکار به حساب می‌آید. برای مثال، در آمریکا و کشور‌های غربی تعداد زیادی از اندیشکده‌ها و پژوهشکده‌ها فعالیت می‌کنند که بعضاً تعداد آن‌ها به بیش از هزار مورد نیز می‌رسد، اما با این تفاوت که این مؤسسات فقط در صورتی زنده خواهند ماند و از بودجه عمومی برخوردار خواهند شد که تحقیقات و پژوهش‌های آینده‌نگرانه باکیفیتی برای دولت ارائه دهند. همچنین بسیاری از آن‌ها از طریق ارائه پژوهش‌ها به بخش خصوصی، تولیدکنندگان، بازار و بخش خدمات ادامه حیات می‌دهند.
در کشور‌های توسعه یافته و ازجمله آمریکا، این سرمایه‌گذاری نه‌تنها به‌عنوان یک مزیت رقابتی در نظر گرفته می‌شود، بلکه بخش عمده‌ای از تخصیص بودجه و تصمیم‌گیری‌های مالی این کشور‌ها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در حال حاضر، کشور‌هایی که در مراحل کمتر توسعه‌یافته قرار دارند، می‌توانند با افزایش هزینه‌ها در تحقیق و توسعه، فاصله خود را از کشور‌های پیشرفته‌تر کاهش دهند و به رقابت جهانی نزدیک‌تر شوند. این هزینه‌ها تنها به فناوری محدود نمی‌شود، بلکه تحقیقات کاربردی، توسعه‌ای و حتی پایه‌ای در تمامی حوزه‌ها، ازجمله علوم انسانی را نیز شامل می‌شود. یکی از نمونه‌های برجسته در این زمینه، کشور کره‌جنوبی است که با سرمایه‌گذاری گسترده در تحقیق و توسعه توانسته است به یکی از پیشرفته‌ترین کشور‌های دنیا در زمینه فناوری تبدیل شود. طبق آمار سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، هزینه‌های تحقیق و توسعه کره‌جنوبی معادل ۴.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است، که بالاترین رقم در این زمینه به شمار می‌آید. نتایج این سرمایه‌گذاری‌ها نیز به‌وضوح نمایان است؛ شرکت‌هایی مانند سامسونگ و ال‌جی و همچنین خودرو‌های پیشرفته این کشور، در تمامی خانه‌ها حضور دارند و به عنوان نماد‌های نوآوری و تکنولوژی پیشرفته شناخته می‌شوند. اما در بخش علوم انسانی نیز تولید محصولات فرهنگی نمونه دیگری از توجه کره جنوبی به اتاق فکر‌های فرهنگی است که توانسته این کشور را به یکی از قطب‌های تولیدات فرهنگی در جهان به ویژه در چند سال اخیر تبدیل کند.
در ایران، طبق سیاست‌های کلی علم و فناوری، پیش‌بینی شده است که سهم بودجه تحقیق و توسعه بخش دولتی تا پایان سال ۱۴۰۴ به ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی برسد. در گزارشی که به بررسی بودجه مراکز تحقیقاتی و پژوهشی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ پرداخته، مشخص شده تعداد ۷۷ مرکز پژوهشی و تحقیقاتی دارای ردیف بودجه هستند و مجموع بودجه آن‌ها بیش از ۲۱ هزار میلیارد تومان است. اما به رغم صرف هزینه برای بخش تحقیقات در کشور متأسفانه به نظر می‌رسد خروجی بخش تحقیقات در کشور آنگونه که باید و شاید نبوده و به طور کلی بخش تحقیق و پژوهش با ضعف جدی روبه‌رو است.
درواقع با وجود تعداد زیادی اندیشکده و مرکز پژوهشی، به نظر می‌رسد این مراکز تأثیر ملموسی بر تصمیم‌گیری‌های کلان اقتصادی و اجتماعی نداشته‌اند. سؤال اصلی اینجاست که چرا با این همه اندیشکده، هنوز در زمینه تولید فکر و اتخاذ تصمیمات صحیح در حوزه‌های مختلف مانند اقتصاد و جامعه با مشکلات جدی روبه‌رو هستیم؟ بسیاری از این مراکز، اگرچه تحقیقات و پژوهش‌هایی انجام می‌دهند، اما به دلیل محدود بودن دسترسی به نتایج یا درون‌گروهی بودن اطلاعات، تأثیر آنچنانی در فضای عمومی و تصمیم‌گیری‌های اجرایی ندارند. یکی از چالش‌های اصلی این است که اغلب این مراکز خود را در جایگاه قضاوت‌کنندگان پژوهشگران قرار می‌دهند و از آنجا که تحلیل‌ها و نظرات آن‌ها به‌طور جامع و از بیرون مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرد، ذهنیت تصمیم‌گیرندگان کشور را شکل می‌دهند.
اندیشکده‌ها پلی برای تصرف صندلی‌های مدیریت
در بسیاری از مراکز پژوهشی معتبر جهان، بهترین و باتجربه‌ترین افراد کسانی هستند که سال‌ها در اتاق‌های فکر بزرگ فعالیت کرده و تا ایام بازنشستگی و حتی پس از بازنشستگی نیز به عنوان محقق و مشاور پژوهشی در آنجا ماندگارند. اما در سال‌های اخیر، متأسفانه برخی از اتاق فکر‌های کشور به نوعی به سکویی برای پیشرفت و طی کردن سریع‌السیر در رده‌های مدیریتی پژوهشگران آن‌ها تبدیل شده است. به نمونه‌های زیادی از این افراد می‌توان اشاره داشت که به عنوان پژوهشگر در مؤسسات پژوهشی مشغول به فعالیت بوده‌اند و با تغییر دولت‌ها، عازم نهاد‌های دولتی شده و بر صندلی‌های مدیریتی تکیه زده‌اند. این درحالی است که رسالت اصلی این مراکز، تولید فکر و نوآوری است و تولید تفکر بدون در نظر گرفتن میزان تأثیر و همچنین بستر حفظ سرمایه‌های انسانی در بدنه پژوهشی کشور ناممکن خواهد بود. فارغ از اینکه این پژوهشگران چه مقدار در مقام مدیریت و اجرا موفق عمل خواهند کرد، باید به این مهم توجه داشت که زمانی که پژوهشگران به دلایل مختلف از این فضا‌ها خارج می‌شوند، به بدنه تفکر و پژوهش کشور آسیب جدی وارد می‌شود و این امر می‌تواند منجر به از دست دادن تجربیات و تخصص‌های ارزشمند پژوهشگران باسابقه شود.
جزئیاتی از بودجه مراکز تحقیقاتی
بررسی جزئیات قانون بودجه سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد ۷۷ مرکز تحقیقاتی، مطالعاتی و پژوهشی در بودجه سالانه کشور ردیف بودجه دارند. محاسبات نشان می‌دهد کل رقم بودجه درنظر گرفته شده برای این ۷۷ مرکز پژوهشی حدود ۲۱ هزار میلیارد تومان است که البته با خارج کردن مراکز پژوهشی نظامی و پزشکی، این مقدار به ۱۳ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان می‌رسد. اما در بین این مراکز پژوهشی، سازمان تحقیقات، ترویج و آموزش کشاورزی با ۳ هزار و ۲۲۲ میلیارد تومان در رتبه اول با بیشترین بودجه تحقیقاتی قرار دارد. پس این سازمان سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با حدود هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان در رتبه دوم و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با ۵۷۹ میلیارد تومان در رتبه سوم قرار دارد. پژوهشگاه نیرو، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور نیز به ترتیب با ۵۳۳، ۴۸۳، ۴۳۶، ۴۳۰ و ۳۸۵ میلیارد تومان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در بین مراکز تحقیقاتی که کمترین بودجه را دارند، می‌توان به رقم بودجه مؤسسه ملّی توسعۀ تحقیقات علوم پزشکی کشور اشاره داشت که بالغ بر ۱۹ میلیارد تومان بودجه داشته است. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی نیز پس از آن کمترین بودجه را دارد که در حدود ۲۱ میلیارد تومان است. پژوهشگاه علوم شناختی و مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی هرکدام حدود ۲۴ میلیارد تومان بودجه داشته‌اند.
برای عضویت در کانال رصد روز کلیک کنید
