بنادر به‌عنوان قلب تپنده تجارت، نقشی حیاتی در اقتصاد کشورها ایفا می‌کنند. با بررسی سه شاخص مهم، تعداد کشتی‌ها، حجم واردات و میزان صادرات، می‌توان عملکرد بنادر داخلی و بین‌المللی را مقایسه کرد. این تحلیل نشان می‌دهد که بنادر خارجی با زیرساخت‌های قوی و ظرفیت‌های متنوع، در سطح جهانی قدرت‌نمایی می‌کنند، در‌حالی‌که بنادر داخلی برای رقابت نیازمند تحول اساسی هستند. فقدان اسکله‌های روزآمد، عدم تجهیز به سیستم‌های فناوری بارگیری، ترخیص و تخلیه، تحریم و عدم نقش‌آفرینی در زنجیره‌های جهانی ارزش موجب شده به‌رغم ظرفیت‌های بزرگ نظیر موقعیت عالی و پهنه سرزمینی، کشور از جریان دادوستد جهانی کالا دور بماند و حتی قافیه را به بازیگران منطقه‌ای واگذار کند.
گزارش حاضر با استفاده از داده‌های مرجع جهانی پورت واچ (PORT WATCH) که توسط صندوق بین‌المللی پول منتشر شده، به مقایسه روند حاکم بر بنادر اصلی ایران در مقایسه با برخی از کشورهای مطرح منطقه و جهان پرداخته است.
کشتی‌ها؛ نبض زنده ماندن بنادر
عملکرد بنادر به تعداد و نوع کشتی‌هایی که در آنها پهلو می‌گیرند وابسته است. کشتی‌ها نه تنها جریان تجارت جهانی را هدایت می‌کنند، بلکه تصویر دقیقی از توان عملیاتی هر بندر ارائه می‌دهند. مقایسه بنادر داخلی و بین‌المللی نشان می‌دهد که حجم کشتی‌های ورودی و نوع آنها می‌تواند شاخصی برای ارزیابی کارایی و اهمیت استراتژیک هر بندر باشد.
از منظر تعداد کشتی می‌توان کشتی‌ها را به دو نوع کشتی نفت‌کش و کشتی حمل بار تقسیم کرد. تعداد کشتی‌های محموله ورودی و نوع آنها به بنادر مختلف، نشان‌دهنده میزان مشارکت هر بندر در تجارت دریایی غیرنفتی است. کشتی‌های نفت‌کش نیز برای بررسی وضعیت بنادر در حوزه نفت و انرژی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. در ادامه به بررسی وضعیت بنادر داخلی و تعداد مهمی از بنادر بین‌المللی در روز ۱۸ دی ۱۴۰۳ پرداخته می‌شود.
بنادر داخلی:
در بندر شهید رجایی بر مبنای داده‌های پورت واچ، در روز ۱۸دی تنها یک کشتی حمل محموله در این بندر فعالیت داشته و میانگین هفت‌روزه تعداد کشتی‌های حمل بار در تردد به این بندر نیز عدد یک بوده است. در مجموع نیز سهم این بندر در حملونقل کانتینری ۳۷درصد، کشتی‌های تانکری ۱۴درصد و فله‌بر ۱۶.۲ درصد است.
بندر امام خمینی(ره) هم شرایط مشابهی با بندر شهید رجایی دارد؛ میانگین هفتگی تعداد کشتی‌های در تردد در این بندر هم یک کشتی است که نوع این کشتی غالبا کشتی فله‌بر (با سهم ۶۶درصدی) است.
بنادر بین‌المللی:
بندر جبل علی (امارات)، با پهلوگیری ۱۲ کشتی حمل بار و ۴ کشتی نفت‌کش از پرترافیک‌ترین بنادر منطقه محسوب می‌شود. میانگین هفت‌روزه تردد کشتی‌ها در این بندر ۱۹ عدد است. این بندر در حمل کانتینری با سهم ۵۹.۸درصدی، عملکردی بی‌نظیر دارد.
بندر صحار (عمان)، در روز ۱۸دی ۱۴۰۳، ۵کشتی حمل بار و ۲ کشتی نفت‌کش فعالیت داشتند. سهم کشتی‌های محموله عمومی با ۳۶درصد از کل حملونقل، نشان‌دهنده تنوع در نوع کالاهای حمل‌شده است.
بندر محمد بن قاسم (پاکستان)، فقط شامل ۲کشتی حمل بار است. غالب این کشتی‌ها از نوع کانتینر با سهم ۴۴درصدی هستند. عدم تنوع و پایین بودن تعداد کشتی‌های حمل بار نشان از مشکلات زیرساختی یا محدودیت عملیاتی این کشور است که عملکرد این بندر را محدود کرده است.
بندر رتردام (هلند) هم با پهلوگیری ۳۳ کشتی حمل بار و ۴۸ نفت‌کش، بیشترین تعداد کشتی را در میان بنادر مورد بررسی دارد.
میانگین هفت‌روزه تعداد کشتی‌های در تردد عدد ۶۷ را منعکس می‌کند که این عدد حاکی از زنده بودن بندر، عملکرد فعال آن و جایگاه برجسته‌اش در عرصه تجارت دریایی است. کشتی‌ها در بندر رتردام از تنوع بالایی برخوردارند به‌طوری‌که سهم کانتینر در این بندر ۳۱.۱درصد، کشتی محموله عمومی ۲۶.۸درصد، و تانکر ۳۶.۲درصد است. تنوع کشتی‌های این بندر به معنای بالا بودن کارآمدی، جذب محموله‌های مختلف و تسهیل تجارت چندگانه است. در یک روز مشابه در بندر جواهر لعل نهرو (هند) ۱۳ کشتی حمل بار و ۳ کشتی نفت‌کش در روز ۱۸دی ۱۴۰۳ وارد این بندر شده است. این بندر با سهم ۳۱.۶درصدی در حملونقل کانتینری، اهمیت استراتژیک بالایی در تسهیل تجارت بین‌المللی دارد. تمرکز بندر بر حمل بارهای تجاری و نفتی، وابستگی اقتصاد هند به واردات و صادرات را نشان می‌دهد.
مقایسه بنادر داخلی و بین‌المللی در ۱۸دی ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که بنادر داخلی مانند شهید رجایی و امام خمینی (ره) با میانگین هفتگی تنها یک کشتی در تردد، سهم محدودی در تجارت جهانی دارند. بندر شهید رجایی با ۳۷درصد سهم در حمل کانتینری و بندر امام خمینی (ره) با ۶۶درصد سهم در کشتی‌های فله‌بر، تمرکز زیادی بر محموله‌های خاص دارند که نشان‌دهنده محدودیت در تنوع و زیرساخت‌های ضعیف برای رقابت‌پذیری است. در مقابل، بنادر بین‌المللی مانند جبل علی با ۱۲کشتی حمل بار و ۴نفت‌کش و رتردام با ۳۳کشتی حمل بار و ۴۸تانکر نفت‌کش، تنوع و حجم بالای فعالیت دارند. میانگین هفتگی تردد کشتی‌ها در بندر جبل علی ۱۹کشتی و در بندر رتردام ۶۷کشتی است. این اعداد بیانگر کارایی بالا و نقش استراتژیک این بنادر در تجارت جهانی است. تنوع کشتی‌ها در بنادری مانند رتردام با سهم ۳۶.۲ درصدی تانکرها و ۳۱.۱ درصدی کانتینرها، نشان‌دهنده توانمندی در جذب محموله‌های متنوع و تسهیل تجارت چندگانه است.
بنادر؛ آینه تجارت
اهمیت بنادر در اقتصاد جهانی و تاثیر آنها بر جریان‌های تجاری فرامرزی امری است که هیچ تردیدی در آن نیست. این نقش حیاتی بنادر ما را بر آن داشت تا به بررسی دقیق وضعیت واردات و صادرات بنادر برجسته داخلی و بین‌المللی بپردازیم و تغییرات و تحولات این حوزه را با دقت مورد تحلیل قرار دهیم.
بنادر داخلی:
بندر شهید رجایی: حجم واردات بندر شهید رجایی در روز ۱۳۰۳ تن است که نسبت به میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات ۹۵۵ تن نشان‌دهنده روند مثبت و در حال رشد در این بخش است. با‌این‌حال، مقایسه میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات در سال گذشته (۱۴۴۳ تن) با وضعیت فعلی نشان‌دهنده کاهش واردات است که می‌تواند به مشکلات اقتصادی داخلی یا تغییرات در تقاضا برای کالاهای وارداتی اشاره داشته باشد. حجم صادرات بندر شهید رجایی ۳۶۸۸ تن است که نسبت به واردات، حجم قابل‌توجهی دارد. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات ۸۵۹ تن است که نسبت به سال گذشته که میانگین آن ۱۷۸۷ تن بوده، کاهش چشمگیری نشان می‌دهد. این کاهش در صادرات می‌تواند به مشکلاتی در دسترسی به بازارهای خارجی یا نوسانات تقاضا برای کالاهای صادراتی مرتبط باشد. این کاهش در صادرات نسبت به سال گذشته، ممکن است به نیاز به تجدیدنظر در سیاست‌های تجاری یا بررسی عوامل محدودکننده صادرات اشاره داشته باشد.
بندر امام خمینی(ره): حجم واردات بندر امام خمینی (ره) در روز ۱۰ تن است که این مقدار بسیار پایین‌تر از میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات (۳۶۴۱۰ تن) است. این تفاوت زیاد ممکن است به دلیل نوسانات شدید در شرایط اقتصادی یا مشکلات در روند تامین کالاهای مورد نیاز در این بندر باشد. همچنین، مقایسه میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات در سال گذشته (۸۴۷۷۶ تن) با وضعیت کنونی نشان‌دهنده کاهش چشمگیر واردات است که به مشکلات اقتصادی و تجاری در کشور و محدودیت‌های واردات مربوط می‌شود. حجم صادرات بندر امام خمینی (ره) به ۱۵۱۲ تن رسیده است که نسبت به حجم واردات پایین‌تر است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات ۸۲۶ تن بوده که در مقایسه با سال گذشته (۸۱۷ تن) تغییرات کمی را نشان می‌دهد. با وجود ثبات نسبی در حجم صادرات اما هنوز حجم کمتری نسبت به سایر بنادر منطقه دارد که حاکی از وجود مشکلات در دسترسی به بازارهای جهانی است.
بنادر بین‌المللی:
بندر جبل علی (امارات): حجم واردات بندر جبل علی به ۱۹۸۳۵۷ تن رسیده است که این میزان به‌خوبی نشان‌دهنده فعالیت‌های بالای تجاری این بندر در زمینه واردات است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات ۱۹۴۵۰۷ تن است که کمی بیشتر از حجم واردات فعلی است و به‌طور کلی نشان‌دهنده روند پایدار و نسبتا بالا در واردات می‌باشد. این میزان نیز نسبت به میانگین هفت‌روزه سال گذشته (۱۷۹۵۲۹ تن) رشد قابل‌توجهی داشته است که ناشی از افزایش تقاضا برای کالاهای وارداتی، بهبود فعالیت‌های اقتصادی و گسترش روابط تجاری در منطقه است. حجم صادرات بندر جبل علی ۸۲۸۷۵ تن است که نشان‌دهنده عملکرد مناسب در این بخش است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات ۵۸۷۰۵تن است که به‌طور نسبی کاهش یافته و نشان‌دهنده نوسانات کمتری در این بخش است. این کاهش در مقایسه با سال گذشته که میانگین تغییرات هفت‌روزه صادرات ۷۱۱۱۵ تن بوده، به کاهش فعالیت‌های صادراتی در این بندر اشاره دارد. این تغییرات می‌تواند ناشی از کاهش تقاضا در بازارهای خارجی یا مشکلات مرتبط با شرایط تجاری بین‌المللی باشد.
بندر صحار (عمان): حجم واردات بندر صحار ۴۱۳۳۶۳ تن است که فعالیت قابل‌توجه این بندر در زمینه واردات کالاها را نشان می‌دهد. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات ۱۱۶۸۱۹ تن است. میانگین تغییرات هفت‌روزه نسبت به سال گذشته (۶۹۲۴۰ تن) روند افزایشی داشته است. این افزایش روند به دلیل افزایش تقاضای داخلی در عمان، بهبود عملکرد بندر صحار در جذب کالاهای وارداتی، گسترش روابط تجاری، و بهبود زیرساخت‌هاست. حجم صادرات بندر صحار به ۲۰۹۵۶ تن در روز ۱۸دی ۱۴۰۳ رسیده است که نسبت به واردات، حجم نسبتا کمی دارد. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات امسال (۶۹۲۳۶ تن) نسبت به سال گذشته (۷۵۲۸۸ تن) روند نسبت کاهشی داشته است.
بندر محمد بن قاسم: حجم واردات این بندر در روز ۱۸دی ۱۴۰۳ به ۵۳۵۵۲ تن رسیده است که نسبت به میانگین تغییرات هفت‌روزه ۸۸۳۹۰ تن کاهش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. با‌این‌حال، میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات (۸۸۳۹۰ تن) در مقایسه با سال گذشته (۴۷۵۶۳ تن) افزایش چشمگیری داشته است که نشان‌دهنده رشد واردات در این دوره زمانی است. حجم صادرات بندر محمد بن قاسم در‌حال‌حاضر ۴۵۳۱ تن است. از طرفی مقایسه میانگین متحرک هفت‌روزه صادرات سال گذشته (۸۷۵۹ تن) با مقدار فعلی (۵۱۶۰ تن) نشان‌دهنده افت قابل‌توجه صادرات است، که بیانگر مشکلات جدی در دستیابی به بازارهای بین‌المللی است.
بندر رتردام (هلند): حجم واردات بندر رتردام ۹۲۰۲۵۸ تن است که نشان‌دهنده جایگاه برجسته این بندر در تجارت بین‌المللی است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات ۸۰۳۵۰۴ تن است که نسبت به سال گذشته (۶۴۹۳۳۹ تن) روند افزایشی داشته است. این تغییرات نشان‌دهنده افزایش توانایی بندر رتردام در جذب کالاهای وارداتی و ادامه روند مثبت آن در مقایسه با سال‌های گذشته است. حجم صادرات بندر رتردام به ۲۱۲۰۲۴ تن رسیده است که نشان‌دهنده فعالیت قابل‌توجه این بندر در بخش صادرات است.
بندر جواهر لعل نهرو (هند): حجم واردات بندر جواهر لعل نهرو به ۵۰۹۷۱ تن رسیده، ولی با توجه به میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات با حجم ۱۵۸۷۲۸تن نشان‌دهنده نوسانات قابل‌توجهی در واردات این بندر است. مقایسه میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات سال گذشته (۱۸۱۶۶۶تن) با وضعیت فعلی نشان‌دهنده کاهش قابل‌توجه واردات در این بندر است که این کاهش می‌تواند به شرایط داخلی هند یا تغییرات در سیاست‌های تجاری جهانی مربوط باشد.حجم صادرات بندر جواهر لعل نهرو به ۱۹۴۰۴۵تن رسیده است که این میزان صادرات به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از واردات این بندر است. میانگین تغییرات هفت‌روزه صادرات ۸۶۱۴۸تن است که نشان‌دهنده فعالیت بالا در بخش صادرات است و این مقدار نسبت به سال گذشته (۴۴۲۴۴تن) رشد چشمگیری داشته است. روند صعودی صادرات در مقایسه با سال گذشته می‌تواند نشان‌دهنده توانایی بندر جواهر لعل نهرو در رقابت با سایر بنادر منطقه باشد.
نتیجه
این گزارش بیانگر شکاف عمیق میان عملکرد بنادر داخلی و بنادر بین‌المللی در تجارت جهانی است. در‌حالی‌که بنادر داخلی، مانند بندر شهید رجایی و بندر امام خمینی (ره)، با چالش‌هایی همچون کاهش حجم صادرات و واردات، محدودیت‌های زیرساختی و موانع گمرکی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، بنادر بین‌المللی نظیر جبل علی، رتردام و جواهر لعل نهرو توانسته‌اند با بهره‌گیری از زیرساخت‌های مدرن، مدیریت هوشمند و سیاست‌های تجاری نوآورانه، جایگاه خود را در زنجیره جهانی تجارت تثبیت کنند و حتی از رشد قابل‌توجهی برخوردار شوند.این مقایسه نشان می‌دهد که بنادر داخلی برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های خود، ضمن نیاز به خلاصی از تحریم، به اصلاحات جامعی نیاز دارند.
توسعه زیرساخت‌های بندری، کاهش فرآیندهای زمان‌بر گمرکی، و تقویت سیاست‌های تجاری باید در اولویت قرار گیرند. علاوه بر این، افزایش تعاملات بین‌المللی از طریق انعقاد قراردادهای تجاری، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، و به‌کارگیری فناوری‌های روز می‌تواند رقابت‌پذیری بنادر داخلی را در سطح جهانی ارتقا دهد.
