اتاق انتظار صدا و سیما قبل از نشست سیاست خارجی مسعود پزشکیان-روز. مسعود پزشکیان، مجید تخت روانچی و محمد جواد ظریف پشت سر عباس عراقچی نماز می‌خوانند. پیام ساده است: تیمی که سال ۱۳۹۶ برجام را به سرانجام رساند قرار است به پاستور برگردد. اما ...
به گزارش رصد روز، احتمال بیراه نیست اگر ظریف را یکی از عوامل پیروزی پزشکیان در انتخابات بدانیم. سخنرانی ده دقیقه‌ای طوفانی او در صدا و سیما در دفاع از سیاست خارجی دولت روحانی به منزله تایید و ادامه این راه در دولت پزشکیان بود. به زودی مشخص شد ظریف، به دلایلی که در روز‌های اخیر روشن‌تر شده، قرار نیست سمت مشخصی در کابینه داشته باشد. از همان ابتدا زمزمه‌های حضور عراقچی در راس وزارت خارجه شنیده می‌شد. زمزمه‌هایی که با ارائه فهرست وزرای کابینه به مجلس تایید شد.
عباس عراقچی برای وزارت خارجه به مجلس معرفی شد.
اظهاراتی به نقل از عراقچی در جلسه با نمایندگان مجلس قبل از جلسه علنی رای اعتماد منتشر شده که برخی ناظران را نسبت به یکسان بودن مواضع ظریف و عراقچی دچار تردید کرده است.
ابراهیم رضایی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در تشریح جلسه خصوصی صبح روز دوشنبه با عراقچی گفته: «آقای عراقچی در این جلسه تاکید کرد هیچ تفاوتی بین میدان و دیپلماسی وجود ندارد.» گزارش‌ها نشان می‌دهد عراقچی در جلسه خود با اعضای کمیسیون امنیت ملی با مواضع روحانی و ظریف مرزبندی کرده است.
نمایندگان موافق و مخالف عراقچی روز یکشنبه رای اعتماد به وزرای دولت به این مرزبندی اشاره کردند. آن‌ها گفته اند که عراقچی در این جلسه گفته «من ظریف نیستم.»
عراقچی در جلسه علنی مجلس گفته از قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» پیروی میکند. این قانون همان قانونی است که روحانی و ظریف آن را عامل اصلی عدم احیای برجام و ناکامی ایران در سال‌های اخیر می‌دانند.
چرا عراقچی، ظریف نیست؟
عباس عراقچی یکی از اعضای کلیدی تیم مذاکره کننده هسته‌ای در وزارت خارجه ظریف بود، اما از همان ابتدا تفاوت‌هایی با اعضای کلیدی تیم از جمله شخص وزیر و مجید تخت روانچی داشت. او مانند همکارانش یک وزارت خارجه‌ای اورگانیک است، اما برخلاف آن‌ها در روز‌های نخست انقلاب اسلامی در ایران بوده و حتی به عنوان یک عضو سپاه در دفاع مقدس حضور داشته است.
دیپلمات تحصیل‌کرده ایران با سابقه جبهه و سپاه
عراقچی تحصیل کرده دانشکده وزارت خارجه و دانشگاه آزاد است. او بعد از پایان جنگ و سال‌ها بعد از ورودش به وزارت خارجه (او سال ۱۳۶۸ از سپاه جدا شده و به وزارت خارجه پیوسته) در دهه ۱۳۷۰ برای تحصیل در مقطع دکترای علوم سیاسی به انگلستان رفته است؛ بنابراین او در اندیشه سیاسی هم پرورش یافته خارج از کشور نیست.
نسبت او با انقلاب اسلامی و حضورش در دفاع مقدس چیزی نیست که از دید مقامات داخلی و خارجی پنهان بماند. یکی از نمایندگان مخالف عراقچی در مجلس در نطق خود از او انتقاد کرده که چرا در کارنامه اش به عضویتش در سپاه و حضور فعالش در هشت سال دفاع مقدس اشاره‌ای نکرده است.
خرداد ۱۳۹۵ جواد منصوری، یکی از نخستین فرماندهان سپاه پاسداران و سفیر اسبق ایران در چین، درباره ارتباط آقای عراقچی با نیروی قدس سپاه پاسداران ادعایی را مطرح کرد.
منصوری در مصاحبه با مجله «رمز عبور» گفته بود که عباس عراقچی و تعدادی دیگر از دیپلمات‌های ایرانی عضو نیروی قدس سپاه پاسداران هستند. او در پاسخ به مصاحبه‌کننده که پرسیده بود «بعضی‌ها از جمله آقای عراقچی سابقه نیروی قدس را دارند و نیروی قدس آن‌ها را به وزارت خارجه معرفی کرده است» پاسخ داده بود آن‌ها «اصلا عضو آنجا هستند».
خبرگزاری ایرنا گزارشی به نقل یک «منبع آگاه» در وزارت امور خارجه منتشر کرد و این اظهارات را تکذیب کرد. اما همچنان سابقه او در سپاه مورد توجه موافقان تندروی عراقچی در مجلس دوازدهم بود.
حتی همتایان خارجی عراقچی هم این نکته را مورد توجه قرار داده‌اند.
وندی شرمن سرتیم مذاکره‌کنندگان هسته‌ای آمریکا در مذاکرات برجام در کتاب خاطرات خود با عنوان «ترس یعنی شکست؛ درس‌هایی درباره شجاعت، قدرت و سرسختی» بار‌ها به تفاوت عراقچی با سایر مذاکره‌کنندگان ایرانی اشاره کرده است.
او در بخشی از کتاب سرتیم مذاکره‌کنندگان هسته‌ای ایران را اینگونه توصیف میکند: «عراقچی طبق معمول همیشه کت و شلوار مشکی و پیراهنی بدون کراوات پوشیده بود. سبک لباس پوشیدن ایرانی‌ها همینطور است. عراقچی به زبان انگلیسی مسلط است و از جزییات تولید سوخت هسته‌ای سر در می‌آورد و با اراده‌ای راسخ و آرامشی که برای ما‌هایی که آن سوی میز مذاکره نشستیم ناخوشایند بود شروع به صحبت میکند… تا جایی که میدانم عراقچی در روز‌های اول انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ هنگامی که آیت‌الله خمینی شاه را سرنگون کرده حضور داشته و نسبت به دو نفر دیگر (جواد ظریف و مجید تخت روانچی) آرمان‌های انقلابی بیشتری در رگ‌هایش جریان داشت.»
حضورعراقچی در تیم مذاکره هسته‌ای جلیلی
شرمن به همکاری عراقچی با دولت احمدی نژاد و حضورش در تیم مذاکره کننده سعید جلیلی هم اشاره کرده است. او با اشاره به اولین دیدار گروه پنچ به علاوه یک در ژنو که عراقچی و روانچی جانشین جلیلی در هیات ایران شدند، در کتاب خاطراتش نوشته: «عراقچی برخلاف تخت روانچی و حتی ظریف از پیشگامان انقلاب ایران بود. نکته جالب این بود که عراقچی در بین اعضای هیات نمایندگان جلیلی نیز حضور داشت، اما آن زمان او را نمی‌شناخیم. انقدر بین مذاکرات فاصله افتاده بود که حتی متوجه نشده بودیم چقدر به زبان انگلیسی مسلط است.»
او در جای دیگری از کتاب به تفاوت عباس عراقچی با ظریف اشاره کرده است. او نوشته «اولین باری که عباس عراقچی و روانچی را دیدم، سپتامبر ۲۰۰۳ بود. من برای سومین بار در مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک شرکت میکردم. برخلاف تجربه‌های دیگران پیوندی بین مان ایجاد شد. اگر به خاطر تفاوت‌های فرهنگی، مذهبی و دهه‌ها خصومت بین کشورهایمان نبود شاید از همان ابتدا کمی با هم بگو و بخند داشتیم و روی پیشرفت روابطمان کار می‌کردیم. اما عراقچی و روانچی، معاونان ظریف، سرسنگین‌تر از ظریف بودند.»
شرمن در جای دیگری به تفاوت عراقچی با تخت روانچی اشاره میکند. او می‌گوید: «در اولین مجمع عمومی بعد از انتخاب روحانی دیداری با عراقچی و روانچی در هتلی در نزدیکی سازمان ملل داشتیم. عراقچی و روانچی خیلی خوددار بودند و برای حفظ شئونات اسلامی با من دست ندادند. اما با این وجود حس میکردم این دو ایرانی خوش بین هستند… عراقچی و روانچی هر دو رو راست، بی اندازه باهوش و خبره بودند. روانچی خوش روتر بود. عراقچی قیاقه خشک تری داشت و تقریبا به همه چیز مشکوک بود.»
سابقه عراقچی در انقلاب، وجه تمایز او با همکارانی است که پیش از انقلاب ایران را ترک کرده و دانش آموخته دانشگاه‌های برتر جهانند. عراقچی در دولت خاتمی به عنوان سفیر اعزام شد و رئیس دانشکده وزارت خارجه شد، اما در دولت احمدی نژاد معاونت حقوقی و بین الملل وزارت خارجه به او سپرده شد. حضور او در تیم‌های مذاکره هسته‌ای علی لاریجانی تحت همین عنوان بود. او بعد‌ها به عنوان معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت خارجه در میان اعضای تیم مذاکرات سعید جلیلی هم حضور داشت.
مرزبندی مواضع عراقچی با جریان تندرو که در آن زمان محمود احمدی نژاد نمایندگی آن را برعهده داشت، در بخشی از کتاب خاطراتش روشن می‌شود. او در خاطراتش گفته احمدی نژاد میخواسته او را از تیم مذاکرات و حتی معاونت حقوقی وزارت خارجه کنار بگذارد و صراحتا به آقای متکی گفته بود «عراقچی را کنار بگذار!». در همین دوره است که عراقچی عملا کنار گذاشته و به عنوان سفیر به ژاپن اعزام می‌شود.
مذاکراتی که از ظریف گرفتند و به عراقچی دادند
بی شک مهمترین دوران کاری عراقچی، حضور او در تیم مذاکرات هسته‌ای دولت روحانی است، اما یک عامل دیگر هم تمایز او با تیم حاکم بر وزارت خارجه آن سال‌ها را برجسته کرده است؛ حضور عجیب او در راس مذاکرات احیای برجام در شرایطی که به نظر می‌رسید ظریف از معادلات کنار گذاشته شده است.
آبان ماه ۱۳۹۹ یعنی تنها چند ماه مانده به انتخابات ریاست جمهوری در ایران، دونالد ترامپ رئیس جمهوری که از برجام خارج شده بود در مقابل رقیب خود جو بایدن شکست خورد و به این ترتیب دولت آمریکا به دست صاحبان توافق هسته‌ای با ایران افتاد. مذاکرات احیای برجام تقریبا از تاریخ ورود بایدن به اتاق بیضی شکل کاخ سفید کلید خورد.
دی ماه ۱۳۹۹ مجلس شورای اسلامی قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها را با وجود مخالفت صریح روحانی، جهانگیری و ظریف به تصویب رساند و مقامات عالی رتبه کشور را تهدید کرد که در صورت عدم اجرای این قانون با تعقیب قضایی وجود شوند. مطابق این قانون، ایران اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کرد و دیگر اجازه نظارت‌های فراپادمانی را هم به بازرسان نداد. بعد‌ها روحانی و ظریف اذعان کردند که این قانون عامل اصلی عدم احیای برجام در آن تاریخ بوده است.
در همین زمان مذاکرات احیای برجام هم جریان داشت، اما به نظر می‌رسید یک تفاوت جدی در مذاکرات ایجاد شده است. شواهد نشان می‌دهد ظریف دیگر مسئول مستقیم مذاکرات نیست و عباس عراقچی، سرتیم مذاکره کنندگان هسته‌ای ایران و معاون سیاسی وزارت خارجه همه کاره این مذاکرات است.
این مهم، همان چیزی است که روز یکشنبه منوچهر متکی وزیر پیشین خارجه و نماینده کنونی مجلس در نطق موافق خود در حمایت از عراقچی به آن اشاره کرده است.
متکی در صحن علنی مجلس اعلام کرد بعد از تصویب قانون اقدام راهبردی در مجلس یازدهم، این عراقچی بود که «یک دیپلماسی جدید» را طراحی کرد در حالی که «بالادستی‌های او با آن موافق نبودند». ظاهرا منظور متکی از مقام‌های بالادستی، حسن روحانی و محمدجواد ظریف است.
متکی در مجلس گفت «اگر به عراقچی دستور میدادند برجام را تمام کند، ۲۴ ساعته این کار را می‌کرد. امر آمد که تا دستور عقب نشینی نیامده و باید در میدان بماند.»
به نظر می‌رسد اشاره متکی در عبارت «امر آمد»، به مقام رهبری است. در مذاکرات احیای برجام که در ماه‌های پایانی دولت روحانی در جریان بود، عراقچی مستقیما تحت فرمان مقامات عالی رتبه کشور در حال مذاکره بوده است. مذاکراتی که علی‌رغم رسیدن عراقچی به پیش‌نویسی برای احیای برجام، به دلیل انتخابات ریاست جمهوری در ایران متوقف شد و وزارت خارجه دولت رئیسی توان به سرانجام رساندن آن را نداشت.
موافقان تندروی عراقچی با استناد به همین سوابق امروز در مجلس با او به گرمی چاق سلامتی می‌کنند و در حمایت از او سخن می‌رانند هرچند مخالفان تندروی او همچنان میدان دارند. جریانی که در ترجمه کتاب خاطرات وندی شرمن دست برده تا عراقچی را فردی ذلیل در برابر مذاکره کنندگان آمریکایی جلوه دهد، همچنان نمایندگان پرقدرتی در مجلس دارد. امیرحسین ثابتی یکی از این چهره هاست. ثابتی روز یکشنبه در نطق مخالف خود با عراقچی او را به تلف کردن وقت ملت در ۸ سال دولت روحانی متهم کرده و گفته «دیپلمات حرفه‌ای به پرتاب کردن خودکار نیست.»
جان کری، وزیر خارجه پیشین آمریکا در کتاب خاطراتش جایی که به پرت کردن خودکار به سمت عراقچی اشاره کرده، می‌گوید: «گاهی در دلم آرزو میکردم کاش آمریکایی‌ها هم می‌توانستند برخی از این نقد‌های ظالمانه‌ای را که بر ظریف و گروه او روا شده بود بخوانند و بشنوند شاید از این رهگذر بهتر درک کنند که ما در لوزان چه کار بزرگی کردیم. هم ما هم ایرانی‌ها در این موقعیت بی‌پناه در معرض تیر انتقادات قرار گرفتیم.»
