مصرف مواد مخدر در ایران و جهان در حال افزایش بوده و بازار‌های مخدری در حال حرکت از مواد سنتی به انواع مواد محرک هستند. اقتصاد آنلاین در میزگردی به بررسی اقتصاد مخدری در ایران و جهان پرداخته است.
به گزارش رصد روز، خرید و فروش مواد مخدر یکی از گونه‌های تجارت غیرقانونی در جهان است. تجارت غیرقانونی‌ای که با گردش مالی سالانه بین ۴۰۰ الی ۶۰۰ میلیارد دلار، پس از تجارت اسلحه به عنوان دومین اقتصاد تاریک شناخته میشود. بر اساس گزارش‌های منتشر شده توسط دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) بازار‌های مخدری در حال حرکت از مواد سنتی به انواع مواد محرک مانند مت آمفتامین‌ها و مواد محرک مانند ماری جوانا است. روندی که خواه و ناخواه به دلیل همسایگی ایران با یکی از بزرگترین کانون‌های تولید و قاچاق مواد مخدر یعنی افغانستان، بر روی وضعیت مخدری ایران نیز تاثیر خواهد گذاشت. منصور براتی و محمد بیات، کارشناسان موسسه پژوهشی کادراس بررسی آخرین روند‌های مخدری در جهان با تمرکز بر وضعیت تجارت غیرقانونی مواد مخدر پرداخته اند.
به عنوان سوال اول لطفا درباره جایگاه تجارت مواد مخدر در اقتصاد جهانی و تاثیر آن بر روی امنیت بین المللی و امنیت ملی واحد‌های سیاسی صحبت کنید؟
محمد بیات: همانطور که اشاره کردید، بحث تجارت مخدر و اقتصاد مواد مخدر سالانه بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار گردش مالی در جهان دارد و اقتصادی غیرقانونی محسوب میشود. بر اساس تعریفی که سازمان ملل ارائه داده، اساسا گروه‌هایی که بیش از ۳ نفر عضو داشته باشد و برای رسیدن به سود مادی سعی می‌کنند که به سمت افعال غیرقانونی مثل قاچاق، جعل، دزدی یا مسائلی مثل پولشویی حرکت کنند، به عنوان گونه‌های جرائم سازمان یافته شناخته می‌شوند. پیش از این در مورد جرائم سازمان یافته بیشتر نهاد‌های انتظامی یا نهاد‌هایی که با امر بهزیستی و مسائل پولشویی و تخلف‌های مالی متبط بودند، صحبت می‌کردند؛ اما امروز در مطالعات روابط بین المللی و امنیت بین المللی، ما از جرائم سازمان یافته به عنوان یک تهدید حیاتی علیه دولت و ملت‌ها یاد میکنیم.
به این معنا که اگر دولت‌ها بخواهند امنیت ملی خودشان را در سطوح مختلف انسانی، دولتی و ملی تامین کنند، ابتدا باید به فعالیت‌های غیرقانونی که سبب سست شدن پایه‌های مشروعیت و مقبولیت در واحد سیاسی میشود، نگاهی داشته باشند. به عنوان مثال اگر یک گروه هکری در حال هک حساب‌های جاری مردم است و از این طریق یک نوع بی‌قانونی و بی‌نظمی را در جامعه به وجود می‌آورد، به مرور زمان سبب میشود که پایه‌های مشروعیت و مقبولیت دولت از بین رود و اساسا امنیت ملی و روانی مردم کاهش پیدا کند. به همین دلیل لازم است که نگاه متفاوتی داشته باشیم و از یک دریچه تازه به موضوع جرائم سازمان یافته به ویژه مسئله تجارت سازمان یافته داشته باشیم.
ما همسایه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان مواد مخدر در جهان هستیم، بیش از ۹۰ درصد هروئین جهان در افغانستان کشف میشود. پیش از روی کار آمدن طالبان دوم ما شاهد این بودیم که افغانستان به عنوان مرکز اصلی تولید، کشت و قاچاق مواد مخدر در جهان شناخته میشد. به ویژه بحث کشت خشخاش، تولید تریاک و مشتقات آن. همین موضوع سبب میشود که کارگزاران و سیاست گذاران جمهوری اسلامی به این موضوع توجه جدی‌تر کنند و این به شکل مشخص امنیت ملی ما را درگیر خودش کرده است.
بر اساس گزارش‌های UNODC ایران در خط مقدم مبارزه با قاچاق مواد مخدر قرار دارد و بیشترین کشفیات را در این زمینه دارا است؛ اما به هر ترتیب یک مسیری است که به دلیل سود اقتصادی بسیار بالا که در ابتدا اشاره کردیم همواره در جریان است و هر چقدر هم که با آن مبارزه کنیم، لاجرم یک بخشی از این بار منتقل میشود به بازار‌های مصرف در منطقه اروپا؛ اما اگر بخواهیم با یک نگاه جزئی‌تر به این مسئله نگاه کنیم، اساسا دولت‌ها و واحد‌های سیاسی سعی می‌کنند که برای رسیدن به امنیت پایدار نگاه جامع تری داشته باشند که ما آن را به عنوان مکتب کوپن هاور بررسی میکنیم. این مکتب توضیح میدهد که اگر به عنوان واحد سیاسی قصد داریم که امنیت را در شئون مختلف ببینیم، دیگر صرفا نباید مسائل سیاست اولی توجه کنیم.
یعنی رقابت‌های نظامی در ادبیات دوران جنگ سرد باشد. اگر ما چنین نگاهی داشته باشیم مسئله تجارت مواد مخدر، اقتصاد غیرقانونی مواد مخدر سبب سست شدن پایه‌های امنیت اقتصادی، اجتماعی و انسانی یک جامعه میشود. به هر ترتیب گروه‌های سازمان یافته قاچاق و انتشار خرد مواد در درون کشور برای خودشان یک گردش مالی ایجاد می‌کنند. سود اقتصادی قابل توجهی دارند، نسل جوان را درگیر مواد می‌کنند و سبب می‌شوند که کارایی نیروی انسانی کاهش پیدا کند. یعنی این‌ها از این طریق علاوه بر اینکه کسب سود اقتصادی می‌کنند؛ به شکل مستقیم و غیرمستقیم امنیت انسانی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند.
لطفاً یک تصویر کلی در خصوص آخرین روند‌های مخدر در بازار‌های جهانی و منطقه‌ای ارائه دهید؟
منصور براتی: اگر بخواهیم یک تصویر کلی از وضعیت مصرف مواد و انواع آن بگوییم بهتر است که از کشور خودمان آغاز کنیم. در سال‌های اخیر طبق آخرین شیوع شناسی که انجام شده در سال ۹۴، حدود ۵۰ درصد از مصرف کنندگان مصرف تریاک دارند، حدود ۱۰ الی ۱۲ درصد مصرف گل و چیزی حدود ۱۰ درصد هم مصرف شیشه و سایر مواد در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. آن چیزی که درباره‌ی میزان مصرف در ایران میشود تاکید کرد این است که میزان مصرف مواد جدید (صنعتی) همانطور که در دنیا هم در حال افزایش است، در ایران هم همین در حال افزایش است.
گل در شیوع شناسی قبلی که در سال ۸۹ انجام شد، ۲ درصد مصرف داشته و در مصرف آن در طول ۵ سال نزدیک به ۱۰ درصد رشد کرده و احتمالا در سال‌های اخیر مصرفش بیشتر هم شده است. اما اگر بخواهیم نگاهی داشته باشیم به وضعیت جهانی مصرف مواد، از کانابیس آغاز کنیم که باتوجه به اینکه مصرف آن در جهان در حال جرم‌زدایی است، به مرور شاهد افزایش مصرفش خواهیم بود. مواد مخدر عمده مصرفشان در منطقه‌ی خاورمیانه و خاورمیانه است و موادی مثل تریاک و در هر صورت برای اینکه به سمت بازار‌های اروپایی بروند باید به هروئین و مورفین که در واقع مشتقات دیگری هستند، تبدیل شوند. عمده مصرف مورفین و هروئین در اروپا انجام میشود و کوکائین ماده دیگری است که مصرفش در جهان بالا است و عمدتا به آمریکای لاتین اختصاص دارد و در کشور‌های کانادا و ایالات متحده مصرف زیادی دارد و همچنین اروپای غربی.
ماده دیگری هم که بسیار مصرف میشود، مواد مخدر جدید هستند که از آن‌ها با عنوان «ام دی ام آی» یاد میشود که در حقیقت جایگزین قرص‌های اکستازی شدند و در کشور‌های مختلف جهان مصرف بالایی دارند. در اتحادیه اروپا مدام در حال تغییر دادن ترکیب این مواد هستند، چون معمولا قوانین را به نحوی علیه این مواد مخدر در کشور‌ها و در جوامع مختلف تنظیم می‌کنند که آن ماده مصرفش ممنوع شود؛ اما تولیدکنندگان با تغییر ترکیب شیمیایی یک مقداری تغییر می‌دهند و تا مدتی ماده جدیدی را تولید می‌کنند که ممنوعیت قانونی همچنان ندارد. برای همین تعداد این ام دی ام ای‌ها زیاد است و از یک میلیون نوع فراتر رفتند و در اتحادیه‌ی اروپا در ۱۰ سال گذشته حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ مدل جدید کشف شده است. در قاره آفریقا ما عمدتا مصرف مشتقات تریاک را داریم و در شرق آسیا هم همان مشتقات تریاک مصرف زیادی دارد و البته کانابیس یک ماده‌ی جهانی که در تمام مناطق جهان مصرف بالایی دارد.
سال گذشته میلادی هبت الله آخوندزاده رهبر طالبان حکم حکومتی در خصوص ممنوعیت کشت، تولید، قاچاق و مصرف انواع مخدر صادر کرد. این حکم چه تاثیری بر روی روند تجارت غیر قانونی مواد در افغانستان گذاشته است؟ گزارش‌های بین المللی در خصوص افزایش تعداد آشپزخانه‌های تولید شیشه در افغانستان تا چه اندازه با واقعیت‌های میدانی تطابق دارد؟
بیات: برای اینکه به این نکته بپردازیم ابتدا لازم است که یک نگاهی داشته باشیم به جایگاه افغانستان در تجارت مخدری و نوع نگاهی که طالبان به این مقوله دارد. بر اساس گزارش‌های بین المللی کشت خشخاش، تولید و قاچاق مواد مخدر بین ۲۸ الی ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی افغانستان را تشکیل میدهد. به این معنا که به هر ترتیب این نوع دولتی که ما در افغانستان مشاهده میکنیم چه در زمان جمهوری چه در زمان امارت اسلامی یک پیوند ناگسستنی با مواد مخدر دارد چه بخواهد برخورد ایجابی داشته باشد چه سطحی.
آن‌ها نمی‌توانند درآمد میلیون دلاری کشاورزان افغانستان را در این باره نادیده بگیرند. البته ما می‌دانیم که عمده درآمد نصیب قاچاقچی‌های موادمخدر میشود مثلاً قاچاقچی‌هایی که در پاکستان هستند و از طریق بنادر اقیانوسی مواد را وارد بازار می‌کنند سود بسیار بیشتری می‌برند تا کشاورز‌های خردی که در افغانستان هستند؛ اما به هر ترتیب این کشور فقیر لاجرم اقتصادش گره خورده با این مسئله و نمی‌تواند به راحتی از آن بگذرد.
در زمان طالبان اول، طالبان تصمیم گرفت کشت خشخاش را به شکل قابل توجهی پایین بیاورد. این اتفاق دیگر تکرار نشد تا سال گذشته که موسسه انگلیسی التیس یک گزارشی منتشر کرد و در آن مدعی شد که بر اساس تصاویر ماهواره‌ای که به دست آمده و بر اساس مشاهدات میدانی که خبرنگاران بی بی سی داشتند کشت خشخاش به شکل بی سابقه‌ای حدود ۹۰ درصد کاهش پیدا کرده؛ یعنی زمین‌های زیر کشتی که در افغانستان بود از ۲۳۰ هزار هکتار به ۱۰ هزار هکتار کاهش پیدا کرده است. این رقم برای کشوری که به هر حال روزی مرکز تولید خشخاش بوده بسیار قابل توجه بوده است؛ اما به هر ترتیب طالبان حداقل در مقام عمل نشان داده که در این قضیه جدی است و بر اساس گزارش‌های بین المللی هم توانسته این قضیه را کاهش دهد.
طی سال‌های اخیر بسیاری از جوانان در داخل ایران و سایر نقاط جهان میل زیادی برای مصرف کانابیس یا همان ماری جوانا پیدا کردند؟ اگر ممکن است گزارشی درباره آخرین بازار کانابیس ارائه دهید؟
براتی: ماری جوانا در واقع وضعیت پیچیده‌ای در جهان دارد و یک برداشتی وجود دارد که گل اعتیاد آور نیست و از همین رو مصرف این ماده از سوی افراد کم سن و سال در دنیا در حال افزایش است. اما این موضوع صحت ندارد و یک مسئله همان تاثیر شیمیایی است که این ماده دارد و جزو اعتیاد شیمیایی شناخته میشود و در طول زمان حسی که افراد در دفعه‌های اول داشتند را با افزایش دوز به دست خواهند آورد.
حالت دوم این است که یک نوع اعتیاد رفتاری هم در افراد به وجود می‌آورد، البته مختص گل نیست و سایر انواع مواد هم این موضوع را دارند. بنابر این نکته اول اینکه گل اعتیاد آور است و این مساله باید اطلاع رسانی شود؛ اما موضوع بعدی این است که مصرف آن، چه وضعیتی در دنیا دارد؛ ما به طور کلی، دو دسته از مواد را داریم. در یکی از دسته بندی‌ها که تحت عنوان دسته بندی انگلیسی از آن یاد میشود به دو دسته هارد دراگ و سافت دراگ، یعنی مواد سخت یا خطرناک و مواد نرم یا موادی که دارای آسیب کمتری هستند.
گل در دسته سافت دراگ قرار می‌گیرد یعنی نسبت به شیشه آسیب کمتری دارد. در طول زمان هرچقدر ما به سوی زمان حال حرکت کنیم، توانایی و ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌ها برای مقابله با مواد مخدر دارد معطوف میشود به هارد دراگ‌ها و مواد پر خطر و می‌خواهند بیشتر ظرفیت و توانمندی خودشان را معطوف کنند به این دسته از مواد، چون آسیب بیشتری دارد و در دنیا خیلی رواج پیدا می‌کند. شیشه در حال حاضر در نوک پیکان عملیات کشور‌های مختلف و همچنین سازمان‌های مختلف بین المللی از جمله یو آن او دی سی در واقع با متافتامین و انواع هارد دراگ است این مسئله باعث شده که کانابیس یا سافت دراگ‌ها از مرکز توجه خارج شوند.
در حال حاضر تجارت کانابیس در جهان چیزی حدود ۵۱ میلیارد دلار است که برآورد شده که تا سال ۲۰۲۸ این میزان دوبرابر میشود یعنی به بیش از صد میلیارد دلار می‌رسد. موضوع دیگری که وجود دارد این است که احتمالا در سال‌های بعدی احتمالا به سمتی برویم که براساس قوانین، کشور‌ها نخواهند با کانابیس مقابله کنند.
سوال آخرم درباره افزایش تولید تریاک در میانمار است که گزارش‌های سازمان ملل این است که خیلی افزایش پیدا کرده. چه اتفاقی افتاد که میانمار در تولید تریاک از افغانستان جلو زد؟
بیات: به نظر می‌رسد اتفاقی که ما در میانمار مشاهده میکنیم، مسئله تاثیرات بازار بر روی کشت خشخاش است. به هر ترتیب به میزانی که کشت و تولید در افغانستان کاهش پیدا کند، از آن طرف باقی کانون‌های کشت خشخاش و تولید مواد فعال می‌شوند و سعی می‌کنند که توازن را در بازار برقرار کنند. یعنی منطقی که مشاهده میکنیم منطق عرضه و تقاضای بازار است و قیمت را کنترل می‌کند. ما شاهد این بودیم که تولید تریاک میانمار به هزار و هشتاد تن رسیده است و پیش از این هم از میانمار به عنوان یکی از مراکز تولید تریاک یاد میشد. اما اینکه جای افغانستان را بگیرد بسیار نکته قابل تاملی است. ما باید به این موضوع توجه کنیم که به هر ترتیب روند‌های جدیدی پیش روی ماست؛ و ما باید به مساله مواد مخدر متفاوت نگاه کنیم.
پیش از این دیدگاه نسبت به مواد مخدر سطحی بود و فکر می‌کردند که با افزایش نیرو‌های امنیتی و افزایش سختگیری در مبادی گمرکی میتوان با این مسئله مقابله کرد. اما میبینیم که لاجرم چرخه کار خودش را انجام میدهد و تاثیر خودش را بر روی بازار‌های داخل کشور و محیط پیرامونی ایران میگذارد. ما شاهد این هستیم که در سال‌های اخیر افزایش مصرف کانابیس را داریم. افزایش قرص‌های توهم زا داریم و سیاست‌های قبلی جوابگو نیست.
شاید الان نشود از این تریبون راحت صحبت کرد، اما باید به این موضوع دقت کنیم که ادامه سیاست قبلی ممکن است که باعث تشدید میل نسل جوان به مواد مخدر شود. مسئله‌ی بعدی مسئله روند مخدر داخل منطقه است. خب ما میبینیم که میانمار دارد تبدیل میشود به تولیدکننده‌ی اول تریاک. به این نکته باید توجه کرد که این اتفاقات در مورد سایر مواد مخدر هم اتفاق می‌افتاد و بر روی منافع و امنیت ما به صورت مستقیم و غیرمستقیم تاثیر میگذارد.
ما شاهد این هستیم که بعد از جنگ داخلی‌ای که در سوریه اتفاق می‌افتاد و خلأ قدرتی که در منطقه شام ایجاد میشود برخی گروه‌های تروریستی به هر ترتیب آنجا سواستفاده می‌کنند. در موقعیت قرار میگیرند و ما مسئله تولید و قاچاق گوناگون را داریم که گردش مالی اش به بیش از ۵ میلیارد دلار افزایش پیدا کرده. خب این موضوعی است که باید توجه کنیم. این چرخه در حال ورود به حاشیه خلیج فارس بوده و لاجرم وارد بازار ایران هم میشود؛ بنابراین باید از الان فکری به حالش کرد.
