کاهش تراز آب خزر و پیامدهای آن

به گزارش رصد روز، کاهش تراز آب دریای خزر در سال‌های اخیر باعث نگرانی‌های زیادی در حوزه‌های مختلف محیط‌زیستی، سیاسی و اقتصادی شده است. عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی، کاهش بارش، افزایش دما و کاهش ورودی آب از رودخانه‌های اصلی مانند ولگا، به‌شدت بر این روند تأثیر گذاشته‌اند و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تا پایان قرن جاری، این رقم می‌تواند به ۹ تا ۱۸ متر برسد. این کاهش تراز آب نه تنها تهدیدی برای تنوع زیستی و اکوسیستم‌های آبی است، بلکه بر معیشت جوامع ساحلی و فعالیت‌های اقتصادی مانند ماهی‌گیری و گردشگری کشورهای منطقه از جمله ایران نیز تأثیر منفی می‌گذارد.

شینا انصاری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست که در اجلاس کاپ ۲۹ در آذربایجان شرکت کرده بود، در یادداشتی درباره کاهش سطح تراز آب دریای خزر می‌نویسد: در جلسه مهمی با موضوع «تغییراقلیم و عوارض آن بر دریاها» درباره مشکلات محیط‌زیستی که دریای خزر با آن مواجه است، از جمله کاهش سطح تراز آب و تهدیدهای اکولوژیک آن و ضرورت همکاری کشورهای عضو کنوانسیون تهران صحبت کردم و در این جلسه وزرای محیط‌زیست آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان حضور داشتند و قرار شد برای کاپ ۷ مرتبط با کنوانسیون تهران (خزر) که سال آینده در تهران برگزار می‌شود، با ایران همکاری کنند. او در این یادداشت ادامه داده، در سخنانم تلاش کردم به این واقعیت اشاره کنم که کشورها برای رشد اقتصادی نیاز به انرژی دارند که لازمه آن دسترسی به انرژی‌های تجدیدپذیر، پاک و هسته‌ای است؛ استفاده از این نوع انرژی‌ها نیازمند ۲ مولفه مهم فناوری و منابع مالی است و برای تحقق مقابله با تغییر اقلیم، کشورهای جنوب حتما باید حمایت شوند.

سخنان رییس سازمان حفاظت محیط زیست در شرایطی عنوان می‌شود که کارشناسان این حوزه بارها در این خصوص هشدار داده‌اند و به‌نظر همین نگرانی‌ها رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست را بر آن داشته که با رایزنی با کشورهایی که با دریای خزر مرز آبی دارند، درصدد یافتن راهکاری برای آن باشد. در این گزارش که با مشورت و راهنمایی محسن سلطان‌پور، دکترای مهندسی سواحل، بنادر و سازه‌های دریایی و استاد دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی نوشته شده، نگاهی انداخته‌ایم به روند کاهش تراز آب دریای خزر و پیامد‌های ناشی آن.

آمار نوسانات شدید دریای خزر و پیامدهای افت تراز آب

بلندترین آمار اندازه‌گیری تراز آب دریای خزر در ایران در ایستگاه بندر انزلی از سال ۱۳۲۰ ثبت شده است. بر اساس اطلاعات اندازه‌گیری شده در انزلی، از سال ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۵۶، روند کلی تغییرات تراز آب نزولی بوده و تراز آب در طی زمان ۳۶ سال با ۱.۳۶ متر کاهش به مقدار ۲۸.۱۶- متر در سال ۱۳۵۶ می‌رسد. به طور کلی، تراز آب دریای خزر به‌صورت منفی بیان می‌شود؛ زیرا سطح این دریاچه پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است؛ به عنوان مثال تراز ۲۸.۱۶- متر به این معناست که سطح آب دریای خزر ۲۸.۱۶- متر پایین‌تر از سطح متوسط دریاهای آزاد قرار دارد.

در فاصله سال‌های ۱۳۷۴-۱۳۵۷، روند کلی تغییرات تراز آب با شیب بیشتری نسبت به دوره قبل صعودی بوده و در طی ۱۸ سال، در سال ۱۳۷۴ با ۲.۴ متر افزایش نسبت به سال ۱۳۵۷ به تراز ۲۵.۷۶- متر در سال ۱۳۷۴ می‌رسد. از سال شکل ۱۳۷۵ تا کنون روند نزولی تغییرات تراز آب دریای خزر با شیب ملایم‌تری نسبت به دوره افزایشی از سر گرفته می‌شود، به‌طوری‌که طی ۲۸ سال با ۲.۲۴ متر کاهش تراز آب در سال ۱۴۰۳ به حدود ۲۸- متر رسیده است.

مشکل جدی نیروگاه «نکا» در سیستم خنک‌کننده‌

این کاهش در سطح دریای خزر تأثیرات منفی بر تأسیسات دریایی، بنادر، شیلات، صنایع کشتیرانی، نیروگاه‌ها، مناطق مسکونی، اکوسیستم‌ها، تنوع زیستی و تالاب‌های ساحلی، به‌ویژه آن‌هایی که تحت کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ ثبت شده‌اند، دارد.

برای نمونه با پایین‌روی تراز آب دریای خزر، نیروگاه شهید سلیمی نکا -که یکی از بزرگ‌ترین نیروگاه‌های کشور است- با مشکلات جدی در خصوص سیستم خنک‌کاری‌ دریایی مواجه شده و در صورت استمرار پایین‌روی تراز آب این نیروگاه با خطر خارج‌شدن کامل از مدار مواجه خواهد شد. با توجه به اینکه هزینه تولید برق و ساخت نیروگاهی با ظرفیت نکا که در حدود ۱.۵ میلیارد دلار است. سلطان‌پور نیز بر اهمیت تسریع در حل مشکل تامین آب خنک‌کننده نیروگاه و استمرار تولید برق در آن تاکید می‌کند.

همچنین تالاب گمیشان و خلیج گرگان پیش از پروژه احیا در معرض خشکسالی قرار گرفته بودند. بسیاری از بنادر واقع در شمال کشور با مشکل کاهش عمق آب‌خور مواجه شده‌اند و هزینه‌های لایروبی زیادی به آن‌ها تحمیل شده است.

علت نوسانات تراز آب دریای خزر

فرضیات اقلیم‌شناسی حاکی آن است که تراز آب دریای خزر با تغییراتی که به‌واسطه تغییر اقلیم در بودجه آبی دریا به‌وجود می‌آید، کنترل می‌شود. این فرضیه توسط تعداد زیادی از محققان که بر روی نوسانات تراز آب دریای خزر کار می‌کنند، تایید شده است. ماهیت دریای خزر دریاچه است و تغییرات اقلیمی می‌تواند به‌شدت روی این تراز آب این دریاچه تاثیر بگذارد. سرعت تغییرات تراز آب دریای خزر به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از اقیانوس‌هاست و تقریباً یک‌صد برابر آن‌ها است.

بودجه آبی دریای خزر، عمدتا شامل ورودی آب از رودخانه‌ها به دریای خزر، بارش باران روی سطح دریا و تبخیر از سطح آن است. تقریباً ۸۰ درصد از بودجه آبی دریای خزر از ورودی آب رودخانه‌ها تامین می‌شود؛ در حالی‌که بارش حدود ۲۰ درصد و ورود آب زیرزمینی کمتر از یک‌درصد است.

رودخانه ولگا حدود ۸۲ درصد از کل ورود آب رودخانه‌ها را تامین می‌کند؛ در حالی که رودخانه‌های کورا، اورال، تِرِک و سولک به‌طور تقریبی ۱۵ درصد را تأمین می‌کنند و ۳ درصد باقی‌مانده از رودخانه‌های کوچک‌تر می‌آیند.

پیش‌بینی آینده نوسانات تراز آب دریای خزر

در این راستا سیده محیا حسینی، فارغ‌التحصیل دکترای مهندسی سواحل، بنادر و سازه‌های دریایی به «اکوایران» گفت: دریای خزر به دلیل نوسانات سریع تراز سطح آب آن که ناشی از تغییرات اقلیمی است، با چالش‌های متنوعی مواجه است. پیش‌بینی تغییرات سطح دریای خزر برای توسعه استراتژی‌های مؤثر سازگاری با این نوسانات حیاتی است.

او در رساله دکتری خود با عنوان «پیش‌بینی بلندمدت تراز آب دریای خزر با رویکرد احتمالاتی»، نوسانات آینده تراز آب دریای خزر ناشی از تغییر اقلیم را با پیش‌بینی مولفه‌های بودجه آبی دریای خزر در کل حوزه آب‌ریز این دریا با رویکرد پیش‌بینی احتمالاتی ارائه کرده است. به عبارت دیگر، در این پژوهش پیش‌بینی تراز آب دریای خزر تحت سناریوهای مختلف تغییر اقلیم و برای احتمال وقوع‌های مختلف ارائه شده است.

بر اساس مطالعه انجام شده، عامل اصلی تعیین‌کننده روند تغییرات سطح تراز دریای خزر در قرن ۲۱، تغییرات جریان ورودی رودخانه‌ها به دریا عنوان شده است. تبخیر از سطح دریای خزر نیز به‌عنوان یک عامل مهم دیگر، نرخ تغییرات تراز آب را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در این پژوهش، پیش‌بینی تراز آب دریای خزر تحت سناریوهای مختلف تغییر اقلیم و برای احتمال وقوع‌های مختلف ارائه شده است.

دریای خزر، بزرگترین حجم آبی داخلی خشکی جهان، به طور پیوسته در حال کوچک شدن است. سطح آب در سال ۲۰۲۲ به پایین‌ترین حد بحرانی رسید و همچنان به طور سالانه ۶ تا ۷ سانتی متر کاهش می‌یابد و برخی پیش بینی‌ها حاکی از آن است که ممکن است تا پایان قرن، سطح آب ۹ تا ۱۸ متر کاهش یابد.

بر اساس خروجی این مطالعات، احتمال کاهش تراز آب دریای خزر نسبت به افزایش آن تا انتهای قرن ۲۱ بیشتر است. با این حال، نرخ کاهش تراز آب از نیمه‌های قرن ۲۱ کاهش می‌یابد؛ زیرا افت تراز آب دریای خزر منجر به کاهش مساحت آن می‌شود که در نتیجه، حجم آب تبخیرشده از سطح دریا باوجود افزایش نرخ، تبخیر کاهش می‌یابد. این کاهش تبخیر، سرعت پایین‌روی تراز آب دریای خزر را نیز کاهش می‌دهد.

بطبق نتایج این پژوهش، میانه پیش‌بینی احتمالاتی برای تراز آب دریای خزر در سال ۱۴۱۰ نسبت به اکنون ۱۴۰۳، کاهش تراز آب را تحت تمامی سناریوهای تغییر اقلیم نشان می‌دهد: ۰.۵ متر برای سناریوی انتشار کم گازهای گلخانه‌ای، ۰.۷ متر برای سناریوی انتشار متوسط گازهای گلخانه‌ای، ۰.۷ متر برای سناریوی انتشار متوسط تا بالا گازهای گلخانه‌ای و ۰.۹۵ متر برای سناریوی انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای.

نتایج پیش‌بینی‌های احتمالی اطلاعاتی ارزشمند درباره تراز سطح تراز دریای خزر با احتمال وقوع آن ارائه می‌دهند؛ برای مثال، در سال ۱۴۱۰، تحت سناریوی با انتشار متوسط گازهای گلخانه‌ای -که با توجه به سیاست‌های فعلی، محتمل‌ترین سناریو از سوی هیات دولت تغییر اقلیم شناخته شده است- به احتمال ۶۶ درصد تراز آب دریای خزر تغییراتی در محدوده بین ۵ سانتی‌متر پایین‌تر از تراز کنونی تا ۱.۸۳ متر پایین‌تر از تراز کنونی را تجربه خواهد کرد.

به عبارت دیگر، احتمال اینکه دریای خزر در سال ۱۴۱۰ تراز آبی کمتر از ۱.۸۳ متر پایین‌تر از تراز کنونی را تجربه کند، ۱۷ درصد است. همچنین، احتمال اینکه تراز آبی بیش از ۵ سانتی‌متر پایین‌تر از تراز کنونی را تجربه کند، ۸۳ درصد است.

این آمار به مهندسین در اتخاذ تصمیمات بهینه در پروژه‌های مهندسی، از جمله طراحی سازه‌های هیدرولیکی، موج‌شکن‌ها و اسکله‌ها کمک شایانی می‌کند؛ همچنین این آمار را باید هشداری برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در مدیریت مناطق ساحلی استان‌های شمالی کشور دانست.

برای عضویت در کانال رصد روز کلیک کنید