«رشد قیمت برنج ایرانی» به‌عبارتی پرتکرار در اخبار اقتصادی بدل شده‌است. تا چند دهه‌قبل برنج ایرانی قوت غالب در سفره‌‌‌‌‌های مردم بود. هنوز هم عطر پیچیده از برنج ایرانی در سفره‌‌‌‌‌های مهمانی در خاطرات بسیاری از ما زنده است، اما با دشوار‌شدن شرایط اقتصادی و روند روزافزون افزایش قیمت برنج، سهم برنج ایرانی از سفره‌‌‌‌‌های مردم کمرنگ شد.
در این میان شدت‌گرفتن بحران آبی در کشور و آببربودن تولید برنج نیز به تغییر الگوی مصرف برنج در کشور از برنج ایرانی به برنج خارجی منجر شد. البته در این میان سازگاری ذائقه بخش بزرگی از مردم کشور با برنج ایرانی، افزایش مصرف برنج وارداتی(اغلب پاکستانی و هندی) را با دشواری مواجه کرده‌است. در حال‌حاضر مصرف برنج ایرانی به‌‌‌‌‌خصوص نمونه‌‌‌‌‌های باکیفیت آن درمیان خانواده‌‌‌‌‌های قشر متوسط و مرفه رواج دارد. در این میان موضوعات مهمی همچون مصرف برنج ایرانی در سبد خانوار و روند صعودی ادامه‌دار بهای این کالا، عدم‌رغبت بخش بزرگی از مردم به استفاده از برنج وارداتی، آببربودن تولید برنج و ضرورت تغییر سبک غذایی مردم در استفاده از برنج، دلایل گرانی قیمت برنج داخلی و تقسیم سود حاصل از فروش آن، باید ریشه‌‌‌‌‌یابی شوند تا بتوان برای آینده برنامه‌‌‌‌‌ریزی کرد.
از اردیبهشت‌‌‌‌‌ماه سال‌جاری شاهد شکل‌گیری التهاب تازه‌‌‌‌‌ای در بازار برنج ایرانی بوده‌‌‌‌‌ایم. برنج هندی با قیمت مصوب به‌فروش می‌رسد و کمبودی در تامین آن مشاهده نمی‌شود. برنج پاکستانی به دلیل اشتباهات سیاستی با کمبود در بازار روبه‌رو است و همین موضوع به رشد قیمت آن منجر شده‌است. بررسی‌‌‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» حکایت از آن دارد که «برآورد اشتباه سیاستگذاران از میزان تولید برنج ایرانی در کشور»، «محدودیت‌های پیش‌روی واردات برنج خارجی از ثبت‌سفارش تا تخصیص ارز» و «اخلال‌‌‌‌‌گری در بازار برنج توسط سودجویان و انحصارگران» از مهم‌ترین دلایل بروز التهاب دوباره در روند خرید و فروش برنج است.
صعود قیمت و کمیابی برنج مرغوب
برنج ماده‌غذایی بسیار مهمی در امنیت غذایی ایران و جهان است. این محصول پس از گندم نقش مهمی در سبد غذایی مردم ایران دارد. در هفته‌های اخیر قیمت برنج ایرانی روبه‌رشد گزارش شده‌است.
قیمت برنج ایرانی باکیفیت، بسته به برند و ویژگی‌های آن از حدود ۱۰۰هزار‌تومان به‌‌‌‌‌ازای هر کیلوگرم آغاز می‌شود و به ۳۰۰هزار‌تومان نزدیک شده است. روند روبه‌رشد قیمت برنج ایرانی در هفته‌های اخیر درحالی است که برنج یکی از اقلام غذایی پرمصرف در سفره خانواده‌‌‌‌‌های ایرانی محسوب می‌شود. در چنین شرایطی بسیاری از خانواده‌‌‌‌‌ها در تامین معیشت خود با چالش مواجه می‌شوند، این رشد قیمتی حتی کشاورزان را منتفع نمی‌کند، بلکه نصیب دلالان و واسطه‌‌‌‌‌ها می‌شود.
برای بررسی قیمت برنج ایرانی در بازار گشتی در محله‌‌‌‌‌های میانی شهر زده‌‌‌‌‌ایم. با ورود به خواربارفروشی که بخش بزرگی از خریداران آن طبقه متوسط و حتی ضعیف هستند، یک جمله را به کرات می‌‌‌‌‌شنویم. چقدر همه‌‌‌‌‌چیز گران شده‌است. هر روز یک محصول گران می‌شود؛ یک روز روغن، یک روز برنج، یک روز گوشت. فروشنده قیمت جدید چند گونی برنج را با ماژیک روی مقوا می‌نویسد: و با یک تکه چوب وسط گونی‌‌‌‌‌های سفید می‌گذارد. در اعتراض به مشتری که از افزایش هر روزه قیمت‌ها گلایه‌‌‌‌‌مند است و بر ارزان‌بودن بهای همین برنج نسبت به مغازه‌‌‌‌‌ای دیگر تاکید دارد، می‌گوید: «سر آنها کلاه می‌گذارند. برنج مخلوط به آنها می‌دهند. قیمت برنج مرغوب همین است. همین را هم بفروشم باید بار بعدی را گرانتر بخرم.» این بنکدار می‌افزاید: «ما در گذشته برنج را با تناژ بالا خریداری می‌کردیم، ثبت‌سفارش‌های گذشته ما کمتر از ۳۰تن نبود، اما اکنون کارخانه به سختی سفارش‌های ۵ تنی ما را تامین می‌کند چراکه دورنمای قیمت برنج روبه‌رشد است و هیچ فروشنده‌‌‌‌‌ای به‌دنبال زیان نیست.» مغازه‌‌‌‌‌دار در پاسخ به سوالی در مورد میزان فروش برنج می‌گوید: «این روزها فروش کاهش‌یافته، فروش همه اقلام خوراکی نیز محدود شده‌است، برنج، حبوبات، روغن؛ دیگر دوره فراوانی در سفره‌‌‌‌‌های مردم به پایان رسیده‌است. میزان فروش ما نیز به‌شدت کاهش یافته‌است.»
برنج ایرانی؛ آری یا خیر؟
برنج ایرانی به سبب عطر و طعم کم‌‌‌‌‌نظیری که دارد در خاطره جمعی ما ایرانیان جای دارد. درهمین‌‌‌‌‌حال ذائقه بخش بزرگی از مردم با مصرف این برنج سازگار شده‌است. البته بخشی از مردم در این سال‌ها به سبب رشد روزافزون قیمت برنج داخلی ناچار به تغییر الگوی مصرف خود به برنج وارداتی شده‌اند.
برنج وارداتی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است. برنج هندی و پاکستانی در بسیاری ازکشورهای دنیا خریدار دارند و نظارت‌های جدی بر کیفیت و سلامت آن اعمال می‌شود، بااین‌‌‌‌‌وجود مساله جایگزینی برنج در کشور ما نه به سبب کمبود منابع آبی و لزوم تغییر الگوی کشاورزی بلکه به دلیل مسائل اقتصادی ایجاد شده‌است؛ همین موضوع نیز تغییر ذائقه مردم را دشوار می‌کند. این عدم‌رغبت به استفاده از برنج خارجی از سوی طبقه متوسط و مرفه و اصرار به مصرف برنج ایرانی درحالی‌‌‌‌‌است که کشور با بحران‌های جدی منابع آب مواجه است. کاست برنج در رده محصولات کشاورزی به‌شدت آب‌‌‌‌‌بر است و اصلاح الگوی مصرف آن ضروری به‌نظر می‌رسد.
ریشه‌‌‌‌‌یابی قیمت صعودی برنج
مجیدرضا خاکی دبیر انجمن واردکنندگان برنج ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در ارزیابی روند روزافزون بهای برنج در بازار کشور اظهار کرد: ریشه نابسامانی‌‌‌‌‌های فعلی بازار برنج را باید در سیاست‌ها و برآوردهای نادرست سال‌گذشته جست‌وجو کرد. در ماه‌های ابتدایی سال۱۴۰۳، معاونت زراعت وزارت جهادکشاورزی تولید برنج را ۲.۷میلیون‌تن از سطح زیرکشت ۷۵۰هزار هکتار اعلام کرد؛ آماری که از همان ابتدا با تردید کارشناسان مواجه شد. در شرایطی که کشور با خشکسالی و کاهش سطح زیرکشت مواجه است، رسیدن به چنین رقمی غیرواقعی به‌نظر می‌رسید. گزارش رسمی مرکز آمار نیز بعدتر نشان‌داد که تولید واقعی کمتر از ۲میلیون‌تن بوده‌است.
وی افزود: این برآورد نادرست مبنای تصمیم‌گیری برای کاهش واردات قرارگرفت، تا جایی‌که برخی مقامات حتی اعلام کردند نیازی به واردات وجود ندارد. از مردادماه، قانون ممنوعیت فصلی واردات نیز اجرایی شد و در کنار کاهش موجودی انبارها از فصول قبل، زمینه‌‌‌‌‌ساز آغاز روند افزایش قیمت و تداوم آن تا اواخر سال‌گذشته شد؛ به‌ویژه برنج ایرانی که رشد قیمتی بیشتری نسبت به برنج وارداتی را تجربه کرد. این مسوول تشکل گفت: برنج وارداتی همواره نقش متعادل‌‌‌‌‌کننده‌‌‌‌‌ای در بازار ایفا می‌کند و هر زمان که این تعادل بر هم بخورد، قیمت برنج ایرانی به‌‌‌‌‌سرعت جهش پیدا می‌کند. تنها با ورود ۷۰هزار‌تن برنج وارداتی توسط بخش‌خصوصی در اسفندماه، آن‌هم در آستانه ماه رمضان و نوروز، مقداری آرامش به بازار بازگشت، اما متاسفانه از اردیبهشت‌‌‌‌‌ماه مجددا شاهد التهاب و قیمت‌های غیرمنطقی به‌ویژه در بخش برنج ایرانی هستیم.
خاکی گفت: در بخش برنج وارداتی، باوجود وفور برنج هندی با قیمت مصوب، به‌دلیل تعیین سقف قیمت ارزی نامتناسب برای برنج پاکستانی، واردات این نوع برنج کاهش‌یافته و همین موضوع موجب کمیابی و افزایش قیمت آن شده‌است. اکنون بیش از ۱۰۰هزار‌تن برنج وارداتی در بنادر یا مرزهای کشور دپوشده و امکان ترخیص ندارد. دلیل اصلی آن، عدم‌تخصیص یا تامین ارز و همچنین انقضای مهلت ثبت‌سفارش است. نگرانکننده آنکه برنج‌‌‌‌‌هایی که از مهرماه سال‌گذشته تاکنون واردشده و حتی به‌فروش رفته، هنوز به مرحله تخصیص ارز نیز نرسیده است.
علاوه بر آن، روند تامین ارز پس از تخصیص نیز اکنون به فرآیندی چندماهه تبدیل شده‌است. نتیجه این تأخیرها، عدم‌تسویه‌‌‌‌‌حساب ۱۰ تا ۱۲ ماهه با تامین‌‌‌‌‌کنندگان خارجی است؛ امری که می‌تواند اعتبار تجاری واردکنندگان را خدشه‌‌‌‌‌دار کند، هزینه‌های مالی سنگینی تحمیل کند و حتی جریان تامین را مختل سازد. در این شرایط، تامین‌‌‌‌‌کنندگان خارجی تمایل کمتری برای معامله با ایران دارند، مگر با قیمت‌های بالاتر یا دریافت جریمه‌‌‌‌‌های سنگین دیرکرد که در نهایت هزینه تمام‌‌‌‌‌شده واردات را بالا می‌برد. این مساله، در صورت تداوم، نه‌‌‌‌‌تنها باعث ورشکستگی بخش‌خصوصی فعال در واردات می‌شود، بلکه می‌تواند امنیت غذایی کشور را نیز تهدید کند. این فعال حوزه برنج گفت: ما بارها تاکید کرده‌‌‌‌‌ایم که حذف ارز ترجیحی واردات برنج، منوط به پرداخت کامل معوقات ارزی بازرگانان، راهکاری اساسی و عملی است. در چنین شرایطی، بازار واردات رقابتی خواهدشد و در نهایت مصرف‌کننده از کاهش قیمت‌ها بهره‌مند می‌شود.
همچنین، قانون ممنوعیت فصلی واردات برنج در شرایط فعلی که واردات عملا محدود‌شده، دیگر موضوعیت ندارد. اجرای این قانون فقط موجب آشفتگی بیشتر بازار و افزایش بی‌‌‌‌‌رویه قیمت‌ها می‌شود و سهم عمده آن به جیب واسطه‌‌‌‌‌ها و دلالان می‌رود.
خاکی در پاسخ به سوالی مبنی‌بر تمایل طبقاتی مردم به استفاده از برنج ایرانی گفت: تولید هر کیلوگرم برنج در ایران به حدود ۴ تا ۵هزار لیتر آب نیاز دارد. با توجه به کاهش ذخایر آبی و کم‌‌‌‌‌بارشی‌‌‌‌‌های گسترده، این میزان مصرف آب قابل‌تأمل و نگرانکننده است، با این‌حال به‌رغم قیمت بالا، برنج ایرانی همچنان درمیان قشر متوسط به بالا تقاضا دارد. بخشی از این تمایل، به موضوع ذائقه بازمی‌‌‌‌‌گردد. کیفیت برنج‌‌‌‌‌هایی نظیر هاشمی و طارم در برخی موارد بالاتر از انواع وارداتی است، اما در نیمه جنوبی کشور و مناطق مرزی، حتی با وجود تمکن مالی، الگوی مصرف، عمدتا متمایل به برنج وارداتی است. بر اساس گزارش مرکز آمار، در نقاط شهری کشور ۵۸درصد و در نقاط روستایی ۷۰درصد از سرانه مصرف برنج، مربوط به انواع وارداتی است. این آمار گویای نقش کلیدی برنج وارداتی در سبد مصرف خانوار ایرانی است.
این فعال عرصه برنج در پاسخ به سوالی مبنی‌بر راهکار بازگشت ثبات به بازار برنج گفت: پرداخت معوقات ارزی واردکنندگان، حذف ارز ترجیحی واردات برنج، لغو دائمی قانون ممنوعیت فصلی واردات، ارائه آمار واقعی از تولید و نیاز کشور، به حداقل رساندن محدودیت‌ها و مداخلات دستوری دولت در روند واردات(نظیر سهمیه‌‌‌‌‌بندی، قیمت‌گذاری ارزی و ریالی، رقابت با بخش خصوصی، تغییرات نامتعارف در روند و قوانین واردات و…) مهم‌ترین مواردی هستند که مانع نوسان و رشد جدی قیمت برنج در بازار مصرف می‌شوند. با اجرایی‌شدن این موارد، فضای رقابتی سالمی در واردات ایجاد می‌شود، امنیت تامین حفظ می‌شود و در نهایت مصرف‌کننده از بازگشت قیمت‌ها به سطح منطقی منتفع خواهدشد.
